چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ ڕێبازی ئازادی

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين بۆ ڕێبازی ئازادی

سه‌باره‌ت به‌ ڕاپۆرتی به‌يكه‌ر هاميلتۆن

ڕێبازی ئازادی ژماره‌ 452 - ڕۆژی 26/12/2006 لاپه‌ڕه‌ 5

*به‌ بۆچوونی تۆ گرنگی ئه‌ ڕاپۆڕته‌ چيه‌ و مه‌ ترسيه‌كانی له‌سه‌ر كورد كامانه‌يه؟‌

گرنگی ڕاپۆرته‌كه له‌وه‌دايه‌ كه‌ گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن ته‌ركيزيان خستۆته‌ سه‌ر ڕزگار كردنی ئيداره‌و له‌شكری ئه‌مريكا له‌ قه‌يرانی عيراق، به‌بێ گوێدانه‌ ئيلتيزامه‌ ئه‌خلاقی و سياسيه‌كانیان و به‌بێ خۆبه‌ستنه‌وه‌يان به‌ به‌رنامه‌ی ديموكراسی له‌ عيراقدا. بۆيه‌ش، ئه‌گه‌ر سه‌رۆك بوش پێشنيازه‌كانی گروپه‌كه‌ جێبه‌جێ بكات، ئه‌وا عيراق ده‌گه‌رێنێته‌ وه‌ بۆ سه‌رده‌می ديكتاتۆريه‌تی به‌غدا وكورديش ده‌گه‌رێنێته‌وه‌ سه‌رده‌می نه‌وه‌ده‌كان. له‌و حاله‌ته‌شدا، كورد ده‌ستكه‌وتی گرنگی له‌ده‌ست ده‌چێ. له‌و يه‌كدوو ساڵه‌ی دواييدا خه‌ڵكی كوردستان به‌وه‌ دڵنيا كرابوو كه‌وا له‌ ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی عيراقيدا‌ مافی چاره‌نووسيان و گه‌ڕانه‌وه‌ی ناوچه‌ ته‌عريبكراوه‌كانيان، جێگير كرابوو. به‌ڵام به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌، ده‌ستوور ده‌ستی تيو‌ه‌رده‌درێ، و كورديش چيترخاوه‌نی سه‌روه‌ت و سامان و بڕياری چاره‌نووسی نابێ، و كه‌ركوكيش نايه‌ته‌وه‌ باوه‌شی كوردستان.

*لةخالَى (30)دا كةركوك بة بةرميليَك بارود ناو دةبات و داوادةكات جيَبةجيَكردنى ثرؤسةى ئاسايى كردنةوة دوابكةيَت ئةمة تا ضةند واقيعة و لةطةلَ دةستورو ماددةى (140) دةطونجيَت كورد لةمبارةيةوة ضى بكات؟

له‌و خاڵه‌دا، ڕاستگوتراوه‌ كه‌ كه‌ركوك له‌سه‌ر ته‌قينه‌وه‌يه، و له‌ كاتی ته‌قينه‌وه‌ش، وه‌زعی عيراق ئالۆزتر ده‌بێت و سه‌رئێشه‌يه‌كی زياتر بۆ ئه‌مريكا دروست ده‌بێت. له‌خاڵه‌كه‌دا، ئيشاره‌تيش به‌وه‌ كراوه‌ كه‌ وه‌عده‌ی ريفه‌راندۆم له‌ ده‌ستوردا چه‌سپاوه‌، به‌ڵام داواده‌كات كه‌ به‌ پێچه‌وانه‌ی ده‌ستوور، ئه‌و كاره‌ دوابخرێ (واته‌ نه‌كرێ)، تاوه‌كو چاره‌يه‌كی جياوازی بۆ ده‌دۆزرێته‌وه‌ به‌ ڕاوێژكاری نێوده‌وڵه‌تيه‌وه‌ (واته‌ به‌به‌شداری توركيا و ووڵاته‌ دراوسێكانی عيراقه‌‌وه). ئه‌نجامی ئه‌وجۆره‌ چاره‌يه‌ش دياره‌و پێويست به‌ چاوه‌رێ ناكات.

*لةماددةى (32)دا باسى مافى ثيَكهاتةو ئةتنيك و كةمينةكانى عيراق و تةنانةت ذنانيش دةكات كةضى باسى كورد ناكات ئةم خالَة بةئاشكرا كة دذايةتى كورد نيية؟

نه‌خێر ئه‌وه‌ له‌ دژايه‌تی كورد نيه‌. گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن دژايه‌تی كورديان نه‌كردوه‌، به‌ڵام بايه‌خيان به‌ كورد و رۆڵی سياسی كورديی نه‌داوه‌، چونكه‌ ئه‌و جۆره‌ حيسابه‌ی بۆ ناكه‌ن كه‌ ئێمه‌ ده‌مانه‌وێ. بۆ نموونه‌، به‌يكه‌ر كابرايه‌كی ئه‌مريكی پرۆ عه‌ره‌به‌ و به‌لايه‌وه‌ كورد له‌ نه‌خشه‌ی سياسيدا ياريكه‌رنيه،‌ و به‌ڵكو ئێسكيشی سووك نيه‌.

*لةخالَى (25-26)دا داواى دانوستان و طفتوطؤ دةكات تةنانةت لةطةلَ بةعسيةكانيش ئةمة ثةيوةست نيية بةشكستى ئةمريكاوة كة ئةم راثؤرتة دةيةويَت شكستةكانى بؤ راستبكاتةوة. ضؤن لايةنةسياسيةكان بة هاتنةوةى بةعسيةكان رازى دةبن؟

ئه‌و جۆره‌ پێشنيازه،‌ بۆ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ توندڕه‌و و دوژمنه‌ عه‌قائيديه‌كانی ئه‌مريكا، په‌يوه‌سته‌ به‌ شكستی له‌شكر و سياسه‌تی ئه‌مريكا له‌ عيراقدا. ڕاپۆرته‌كه‌ به‌مه‌به‌ستی ڕاستكردنه‌وه‌ی ئه‌و شكستانه‌ نوسراوه‌. ئه‌گه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش بيه‌وێ ته‌به‌ننای ئه‌و پێشنيازه‌ بكات، ئه‌وا ده‌توانێ له‌سه‌ر حكومه‌تی ماليكی و لايه‌نه‌ سياسيه‌كانی تری فه‌رز بكات. ئه‌گه‌ر به‌پێی ڕاپۆرته‌كه‌بێ، ده‌بێ ئه‌مريكا له‌مه‌ودوا وه‌ك داگيركه‌ر هه‌ڵسوكه‌وت بكات نه‌وه‌ك ڕزگاركه‌ر.

*راثؤرتةكة ئةوةندةى بةرذةوةندييةكانى ولآتانى ناوضةكة و ئيَران و سورياى لةبةرضاو طرتوة، ئةوةندة بةرذةوةندى عيراقيةكان و كوردى لةبةرضاو نةطرتوة دةبىَ كوردو عيراقيةكان ضى بكةن بؤ وةلآمدانةوةى ئةم راثؤرتة؟

تاكو ئێستا لايه‌نه‌ كورديه‌كان و عيراقيه‌كانی تر خيتابيان يه‌ك نه‌بووه‌، بۆيه‌ش هه‌ڵوێستی يه‌كگرتوويان نابێ. هه‌ندێ له‌ عيراقيه‌كان سوودمه‌ندن به‌ ڕاپۆرته‌كه‌ و به‌رژه‌وه‌نديه‌كانيان به‌ستراونه‌ته‌وه‌ به‌ ووڵاته‌كانی دراوسێ، بۆيه‌ش پێشوازی له‌و ڕاپۆرته‌ ده‌كه‌ن. ئه‌وه‌ی گرنكه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا كورد ده‌بێ چی بكات؟ كورد ده‌بێ به‌ به‌رنامه‌، له‌ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی عيراق به‌كاری لۆبی وا هه‌ڵبستی كه‌ فشارێكی نائاسايی بخاته‌ سه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش و نه‌يه‌لی كورد ئيهمال بكات. به‌ته‌له‌فۆنێك و وه‌فدێكی سه‌رۆك بوش نابێ سه‌ركرده‌كانمان دڵنيا ببنه‌وه‌و دووباره‌ لێی پالده‌نه‌وه‌، ده‌بێ به‌رده‌وام بن له‌ فشاركردن و بگره‌ هه‌راسانكردنی سياسه‌تمه‌دار و جه‌نه‌ڕاله‌كانی ئه‌مريكی. نه‌يه‌لن سه‌رۆك بوش به‌د‌ڵنياييه‌وه‌ لێ بخه‌وی و وابزانی كه‌وا سه‌ركرده‌كانی كوردی هه‌موو له‌ گيرفاندايه‌‌‌.

*ئيَران و سوريا دوو دوذمنى سةرسةختى ئةمريكان لةعيراقدا لةكاتيَكدا ضةندين كيَشةى تريش لة نيَوانياندا هةية كةضى راثؤرتةكة دةيةويَت رؤلَ بدات بةو دوو دةولَةتة، فاكتةرى ئةم طرنطيدانة ضيية، ثيَتواية رؤلَى ئيَران و سوريا لةمةودوا ثؤزةتيظانة بيَت؟

ئارامی له‌ عيراقدا له‌ به‌رژه‌وه‌ندی دراوسێكانيشه‌. به‌ڵام ئه‌جێندا و ئه‌وله‌يه‌تی دراوسێكانمان جياوازه‌ له‌ هی ئێمه‌. ئه‌وله‌ويه‌تی ئيێستای سوريا و ئێران ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌رنامه‌ی ئه‌مريكی له‌ عيراقدا شكست بهێنێ، تاوه‌كو په‌ل نه‌هاوێ بۆناو سنووريان، وه‌يان بۆ بڵاو كردنه‌وه‌ی ديموكراسيه‌ت له‌ناوچه‌كه‌. به‌گوێره‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتن، ده‌توانرێت ڕۆلی پۆزه‌تيڤی ئێران و سوريا بكڕدرێ – واته‌ شتێك به‌رامبه‌ر شتێك. به‌ڵام به‌ گوێره‌ی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش، ئه‌و جۆرده‌ ده‌ست پانكردنه‌وه‌ له‌ ئێران و سوريا، جۆرێكه‌ له‌ دۆڕانی ياری سياسی كه‌ له‌ مه‌ودای درێژدا زه‌ره‌ری بۆ ئه‌مريكا هه‌يه‌. هه‌روه‌ها، سه‌رۆك بوش نايه‌وێ ئارامی عيراق له‌ ڕژێمی ئێران بكڕێ به‌رامبه‌ر به‌ چاوپۆشين له‌ به‌رنامه‌ی چه‌كی ئه‌تۆمیه‌كه‌ی.

*سةركردايةتى كورد هةميشة بانطةشةى هاوثةيمانى و دؤستايةتى ئةمريكا دةكات، بةلآم دةركةوت كورد لةهاوكيَشة سياسيةكاندا شويَنيَكى نيية، ئايا كورد هةلَةكانى كامةية و ديبلؤماسيةتى ضؤن بةريَتة ثيَش؟

ئه‌وه‌ پرسيارێكی ئاڵۆزه‌ و پێويستی به‌ وه‌ڵامی هه‌مه‌لايه‌نه‌يه‌. سه‌ركرده‌ی كورد ده‌بێ له‌مه‌ودوا سيقه‌ی به‌ خۆی و به‌ ميلله‌ته‌كه‌ی زياتر بێ. كورد خاوه‌نی خاك و سامان و ميلله‌ت و قه‌زيه‌يه‌. سه‌ركرده‌ی كورد ده‌بێ پشت ئه‌ستووربێ به‌وانه‌. ته‌نيا ڕێگه‌ش ئه‌وه‌يه‌ كه‌ بڕوايی و ڕێزلێكگرتن له‌ نێوان سه‌ركرده‌كان و ميلله‌ت زياتر بێت. به‌داخه‌وه‌، سه‌ركرده‌ی كورد و ميلله‌ته‌كه‌ی لێك دابڕاون و سيقه‌ی نێوانيان ڕووله‌كزيه‌ و گه‌نده‌ڵی حكومه‌ت و موئه‌سسه‌سه‌كانی ڕووله‌زياديه‌. ئه‌وه‌نده‌ی كه‌ ميلله‌ت بۆ سياسيه‌كانی كردوه، سياسيه‌كان بۆ ميلله‌تيان نه‌كردوه‌، نموونه‌ش زۆرن، هه‌رله‌ سه‌رده‌می شاخه‌وه‌ بگره‌ بۆ شه‌ڕی براكوژی و تاوه‌كو شه‌ری ده‌ستور و ديموكراسی. له‌مه‌ودوا ميلله‌ت چاوه‌ڕێی به‌ديهێنانی وه‌عده‌كانه‌. چاوه‌ڕێی سارێژكردنه‌وه‌ی برينه‌كانه‌، وه چاوه‌ڕێی چاره‌سه‌ری گه‌نده‌ڵی و دامه‌زراندنی ديموكراسيه‌ته‌ كه‌ تا ئێستا هه‌نگاوی ڕاسته‌قينه‌ و مه‌زنی بۆ نه‌هاويشتراوه‌ له‌ ناوهه‌رێمی كوردستاندا.

له‌سه‌ر شانۆی نێوده‌وڵه‌تيشدا، لۆبی كوردی زۆر له‌دوايه‌ و كلاسيكيه‌ و بێ سه‌روبه‌ره‌. هه‌ر حيزبه‌ی به‌ته‌نيايه‌ و ته‌نيا بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی تاكه‌حيزبه‌كی كارده‌كات. ڕاسته‌ زۆربه‌ی جار به‌رژه‌وه‌ندی حيزبی و كوردی تێكه‌ڵده‌بێته‌وه، ‌و بۆيه‌ش هه‌ردووك به‌يه‌ك حيساب سوودمه‌‌ند ده‌بن. به‌ڵام ململانێی حيزبه‌كان ته‌وژم و ته‌ركيزی لۆبيكردنه‌كه‌ی لاواز كردوه‌. جار هه‌بوه‌ كه‌ نوێنه‌ری دوو حيزبی كوردی چاويان به‌ هه‌مان لێپرسراو و سيسه‌تمه‌داری بيانی كه‌وتوه‌ و به‌ دوو ڕوانگه‌ی جياوازه‌وه‌ (يان قسه‌وقسه‌رۆچكی دژ به‌يه‌كه‌وه‌) هه‌وڵی ڕاكێشانی ئه‌وكه‌سه‌يان داوه‌. ته‌نانه‌ت له‌ هه‌ندێ بواردا، هه‌ر حيزبه‌ی په‌يوه‌ندیه‌ تابيه‌ته‌كانی خۆی به‌ سياسی و ڕۆژنامه‌نووسه‌ بيانيه‌كان به‌ نهێنی ده‌هێليته‌وه‌، وه‌ به‌شداری حيزبه‌ كورديه‌كانی پێناكات.

جگه‌ له‌وانه‌ش، زۆربه‌ی كاری حيزبه‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ی ووڵاتدا بريتيه‌ له‌ كاری حيزبايه‌تی له‌ نێو كۆمه‌ڵگای كورده‌واری و به‌زمانی كوردی. هه‌رلايه‌نه‌ی خه‌ريكی كاری كۆمه‌ڵايه‌تیه‌، بۆ نموونه‌ ڕێكخستنی ئاهه‌نگی نه‌ورۆز و كۆڕی ڕۆشنبيري. پێويسته‌ ئه‌و كارانه‌ بۆ بۆ سه‌نته‌ره‌ ڕۆشنبيريه‌كان لێبگه‌ڕێن و ته‌ركيزی حيزبايه‌تیان بۆ ڕاكێشانی ڕای گشتی ووڵاته‌كه‌ بۆ كورد ڕا بكێشن. ده‌بێ كاری لۆبی كردن به‌ به‌رنامه‌بێ و به‌ ته‌نسيق بێ و به‌ پێشڕه‌وی نوێنه‌رايه‌تی حكومه‌تی كوردستان بێت و به‌ به‌شداری هه‌موو حيزبه‌كانی گۆڕه‌پان. هه‌روه‌ها ده‌بێ شێوازی لۆبيكردن به‌‌ عه‌قليه‌ت و عيلمی نوێ و‌ ته‌وژمی به‌رده‌وام بێ.

*راطةياندنى سةربةخؤيى يان ريفراندؤميَك بؤ سةربةخؤيى ريَطا ضارةية بؤ وةلآمدانةوةى راثؤرتةكة؟

نه‌خێر، ئه‌و جۆره‌ وه‌ڵامدانه‌وه‌ له‌ جێگه‌ی خۆی نيه‌. له‌ زروفی ئيمرۆدا، ڕاگه‌ياندنی سه‌ربه‌خۆيی كارێكی خۆكوژيه‌، و جارێ كاتی نه‌هاتوه‌. به‌رله‌وه‌‌ی به‌و جۆره‌ ڕاگه‌ياندنه‌ هه‌ڵسين، ده‌بێ بزانين ئايا ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش به‌ته‌مای چيه‌ و ئايا ريفه‌راندۆمی كه‌ركوك و باقی به‌نده‌كانی ده‌ستوور جێبه‌جێ ده‌كرێ يان نا. هه‌رچی ريفه‌راندۆمه‌، ئه‌وه‌ به‌ شێوه‌ی ناره‌سمی و زۆر به‌ سه‌ركه‌وتوويی ئه‌نجامدراوه، و ئه‌نجامدانی ريفه‌راندۆمێكی ترمان پێويست نيه‌. واته‌ زه‌ره‌ری نيه‌ و سووديشی نيه‌ چونكه‌ هيچ په‌يامێكی تر نابه‌خشێ. ئه‌مريكاش ده‌زانێ خواستی زۆرينه‌ی كورد چيه ‌و هه‌ركاتێكيش ئه‌وجۆره‌ ريفه‌راندۆمه‌ به‌ ره‌سمی بكرێ، ئه‌نجامه‌كه‌ی مسۆگه‌ره‌‌.

The Kurds and the ISG: losing friends, losing the war

The implementation of the Baker report would be a betrayal of Iraq's Kurds and a defeat for the United States itself, says Dlawer Ala'Aldeen.

Dlawer Ala'Aldeen

19 - 12 - 2006 OpenDemocracy

After nine long months and endless speculation, the Iraq Study Group (ISG) published its report with recommendations for a change of course in Iraq on 6 December 2006. The report contains many solid, often objective, conclusions. However, it also consists of numerous ill-conceived assertions and recommendations in direct conflict with President George W Bush's mission for "liberating" Iraq, and with America's fundamental values for constitutional democracy. If adopted, the report will constitute an alarming reversal in Iraq policy, whereby the United State risks losing the goodwill of its local allies and, ultimately, the war on terror.

In a retrograde step, the ISG unapologetically makes five potentially damaging recommendations:

• suspension and/or gross manipulation of the democratically adopted constitution

• inhibition of the constitutionally agreed referendum on the fate of the arabised city of Kirkuk, representing yet another major betrayal of the Kurds

• centralisation of power in Baghdad, in a return to dictatorial central government

• rewarding extremists by their integration into the Iraqi state machinery

• reaching out to appease terrorists and their sponsoring countries.

Thus, the US's arch-enemies - Iran, Syria, al-Qaida, Muqtada al-Sadr's Mahdi army and Saddamists - are among the winners; so, too, are Turkey, Saudi Arabia, Egypt and Jordan. Bush's policymakers and their main Iraqi allies (Kurds and some Shi'a) are the chief losers.

The lesson of history

After extensive research, the ISG was expected to provide visionary solutions to help establish peace and democracy in Iraq, and justify a programmed and timely withdrawal of American troops. Instead, the group - chaired by former secretary of state James A Baker and former congressman Lee H Hamilton - provides a 20th-century-style Realpolitik that is typical of the era of Henry A Kissinger (and indeed of James Baker himself).

A solution to historic and political quagmires requires long-term commitment and shared ownership and responsibility. Colin Powell, when he was secretary of state, allegedly advised the president to follow the "Pottery Barn rule" in Iraq policy and "own it" if he breaks it. In stark contrast, Baker urges a quick-fix-and-run outcome.

Much against Bush's mission of "liberation", the ISG report is written with an occupying colonialist language and mentality. As a result, it reflects weakness in the superpower's confidence in handling its enemies, opting for deals-on-wheels with eyes fixed on America's short-term interests. This same chronic failure created the strong sense of betrayal among Iraqis in the past (e.g., in the aftermath of the 1991 Gulf war, conducted during the presidency of Bush's father, George HW Bush, to drive Iraq forces from Kuwait). The culmination of that sense of betrayal was the Shi‘a refusal to cooperate during the 2003 invasion of Iraq.

Bush and the US forces are currently harvesting the Baker-Kissinger seeds of the 1970s-1990s period. Saddam Hussein, despite his record, remained the two elder statesmen's favourite, and Saddam's opposition was considered not worthy of negotiations, even during the 1991 war, when the US was in need of the Iraqi people's support.

The people of the Kurdistan region willingly offered their unreserved support to the US efforts for a regime change in Baghdad and gave the liberating army a floral welcome. In the context of the anti-American climate in the middle east, this proved costly for the Kurds. Instead of a big reward, the Kurds are being alienated by the ISG and offered as scapegoats to the extremists, terrorists and their sponsoring countries. This grave miscalculation, if followed through, will inflict a double wound on the Americans: they will fail to win the support of their arch-enemies while losing that of the Kurds, their only genuine allies in Iraq.

The ISG report makes minimal reference to the Kurdish political parties, and where it does, it is in defining the two rival leaders, Jalal Talabani and Masood Barzani. The two are only mentioned with reference to their mutual distrust, past infighting and ongoing rivalry. They are not in any way acknowledged for their highly influential roles in brokering peace between the belligerent Sunni and Shi‘a factions, and for their vital role in keeping the government intact. The two leaders also control the richest and most strategic fifth of Iraq's territory, and govern over five million people who have vivid memories of past betrayals by the United States and Britain.

A defeat for America

The Kurdish political leaders' support and unreserved commitment to a unified Iraq is unquestioned. The Kurds willingly supported the new constitution and current government in Baghdad, in the hope that their aspirations and prosperity will be realised within a democratic Iraq. The Kurds' enthusiasm to remain within Iraq goes as far as Iraq being constitutionally democratic. Thereafter, they will find no justification for supporting the US efforts to keep Iraq stable and united.

The ISG's recommendation on Kirkuk is alarming to the Kurds. It asks for postponement of the planned 2007 referendum (as per the constitution) and finding "another" solution acceptable to all Iraqis (and neighbouring countries). But there will be no solution acceptable to the Kurds that does not implement Article 140 of the constitution; no other option will keep Iraq intact.

To state the obvious, it is most unlikely that the US will be able to contain violence in Iraq without the help of Iraqis. This can only be accomplished by implementing the constitution, allowing local authorities within each province (federal unit) to fortify their boundaries and take control of their security and administration. Therefore, in reality, Bush has little option but to support the federalisation of Iraq to secure a lasting peace and conduct a programmed withdrawal of the US troops.

Whether or not the ISG report influences Bush's strategic decisions in the region, it is clear that opponents of the president received the report with satisfaction, while America's closest allies in Iraq were gravely concerned by it. The neo-conservative agenda in the middle east is now facing defeat, thanks both to the extremists, terrorists and their sponsors and to US hesitation and lack of confidence.

The ISG report seems destined to reward violence and appease US enemies at the expense of the Kurds. In the era of war on terror, the US will continue to need the Kurds as much as the Kurds need the US. Abandoning the Kurds again will add them to the list of the angry and will guarantee America's total defeat in Iraq, with dire consequences for the superpower's long-term future.

كه‌مته‌رخه‌می به‌يكه‌رو هاميلتن، وه‌يان هی سه‌ركرده‌ی كورد

به‌رله‌سه‌ری ساڵ، سياسه‌تی ئه‌مريكا ده‌گۆڕێ و كه‌ركوكمان له‌ده‌ست ده‌چێ‌- ئه‌گه‌ر پێڕانه‌گه‌ين

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

هاوڵاتی - ژماره‌ 304 ی ڕۆژی 13/12/2006 لاپه‌ڕه‌ 14

سه‌رۆكی هه‌رێم فه‌ر‌مووی "به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ئێمه‌ پابه‌ندی ئه‌و راپۆرته‌ نین". مه‌به‌ست لێره‌ راپۆرته‌‌كه‌ی گروپی (به‌يكه‌ر-هاميلتن)ه كه‌‌ بۆ گۆرينی ڕێره‌وی سياسه‌تی ئيداره‌ی ئه‌مريكی نوسراوه‌‌. راپۆرته‌كه‌ كاسه ژه‌هرێك بوو، سه‌رۆك بوش به‌ ناچاری و به‌ نادڵی قوتيدا. ئه‌گه‌ر"ئيمه"‌ پابه‌ندی نه‌بين، ئايا به‌رنامه‌ی به‌ديلمان چيه‌ و چی ده‌كه‌ين؟

له‌ ١٤٢ لاپه‌ره‌دا، گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن ‌ راسته‌وخۆ په‌نجه‌يان خستۆته‌ سه‌ر برينه‌كانی بوش و به‌بێ موجامه‌له‌كردن كه‌موكوري و شكسته‌ مه‌زنه‌كانی ئيداره‌كه‌يان له‌ عيراق ورۆژهه‌لاتی ناوه‌راست دياريكردوه. له‌‌ ٧۹ به‌نددا پێشنيازی پاشه‌كشه‌ و گۆرانكاريان بۆ كردوه‌‌‌. راسته،‌ مه‌رج نيه‌ سه‌رۆك بوش و ئيداره‌كه‌ی پابه‌ندی راپۆرته‌‌كه‌ بن‌، به‌لام له‌ واقيعدا ئيختياری تریان له‌ به‌رده‌مدا نيه‌ چونكه‌ پابه‌ندن به‌ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی وولاته‌كه‌یان. له‌دوای په‌له‌روحه، سه‌رۆك بوش ناچار ده‌كرێ كه‌ به‌ پێی ئه‌و راپۆرته‌ هه‌نگاو بنێ، ده‌نا به‌ كۆنگرێس و سه‌نات و ميديا و پياماقولانی پارته‌كه‌ی، دونيای له‌به‌رده‌م تاريك ده‌كرێ‌. بۆيه‌ش، سه‌رۆك بوش به‌ بێ شه‌ك رێره‌و و سياسه‌تی راپۆرته‌كه‌ ده‌گرێته‌ به‌ر، له‌وه‌شدا، ئيمه‌ی كورد ده‌بێ زۆر به‌ ئاگا بين له‌ بيركردنه‌وه‌ و جموجۆل و هه‌نگاوی سياسی.

راپۆرته‌كه‌ به‌مه‌به‌ستی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ئه‌مريكا و ڕزگار كردنی له‌شكره‌كه‌ی نوسراوه‌، به‌ سه‌رپه‌رشتی دوو پيره‌ سه‌ركرده‌ی سه‌ده‌ی رابووردوو و ڕاوێژكاريی پيره‌سياسی وه‌ك كيسينجه‌ر، وه‌ دوور له‌ سۆز و وه‌فا و گفت و به‌ڵێن. بيرۆكه‌كانيان له‌ ڕوانگه‌يه‌كی سياسه‌تبازی نێوده‌وله‌تی وادا هه‌لقوليوه‌ كه‌ تێياندا كورد ته‌نيا چاودێره‌ -له‌ په‌نجه‌ره‌يه‌كی بچوكه‌وه- نه‌وه‌ك ياريكه‌ر. بۆيه‌ش زوبانی نووسينه‌كه‌يان بيره‌وه‌ری سالانی حه‌فتاو هه‌شتاكانی پێوه‌لكاوه‌، ئه‌و زه‌مانی كه‌ كورد هه‌ر قوربانی بووه‌ نه‌وه‌ك براوه‌. له‌راپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتندا، براوه‌كان زياترن له‌ دۆڕاوه‌كان. ته‌واوی دراوسێ و دوژمنه‌كانمان له‌ براوه‌كانن، به‌تايبه‌تی ئێران و سوريا، ئه‌وجا توركيا و سعوديه‌ و ئوردون. براوه‌ی ناو عيراقيش بريتين له‌ عه‌ره‌بی سوننه‌و شيعه‌، به‌ توندره‌وه‌كانی وه‌ك موقته‌دای سه‌دره‌وه‌‌. دۆڕاوه‌كانيش ته‌نيا دوو لايه‌نن، ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش و ميلله‌تی كورد، به‌لام ئيداره‌ی تاقه‌ زلهێز توانای به‌رگه‌گرتنی دۆڕانی كاتيی هه‌يه‌، به‌ پيچه‌وانه‌ی ميلله‌تێكی بنده‌سته‌.

پوخته‌ی به‌نده‌ مه‌ترسيداره‌كان

زۆربه‌ی به‌نده‌كانی راپۆرته‌كه‌ جه‌خت له‌وه‌ده‌كه‌نه‌‌وه‌ كه‌ ده‌بێ له‌مه‌ولا سه‌رۆك بوش حيسابی زياتر بۆ ده‌وله‌ته‌كانی ناوچه‌كه‌بكات و وه‌ك ياريكه‌ری سه‌ره‌كی بيانهێنێته‌ ئالقه‌ی راوێژو بريار. ‌ئه‌وله‌و‌يه‌تێكی زياتر بدرێته‌ چه‌سپاندنی‌ ئارامی ‌ له‌جێگه‌ی ديموكراسيه‌ت. جارێ ده‌ستوور به‌لاوه‌ بخرێ وه‌يان ده‌ستی تێوه‌ربدرێ. دابه‌ش كردنی عيراق (به‌ فيدراليه‌ته‌وه‌) رێگه‌ی لێبگيرێ. رۆلی مه‌ركه‌ز زه‌ق بكرێ و له‌شكری عيراقی و موخابه‌رات و ئيستيخباراتی به‌هێز بكرێ و له‌لايه‌ن وولاتانی عه‌ره‌بی وه‌ك ميسر مه‌شقی پێبكرێ. كۆنه‌ به‌عسی و قه‌ومي و كۆمه‌لانی توندره‌و بخرێنه‌ رێزێ له‌شكرو جيهازی ده‌وله‌ت. هه‌لبه‌ت ئه‌وانه‌ش شێوه‌يه‌كن‌ له‌ گه‌راندنه‌وه‌ی چه‌رخ بۆ دۆخی سولته‌ی مه‌ركه‌زی و لاوازكردنی رۆلی كورد. هاوكات داواكراوه‌ كه‌ فايلی كه‌ركوك هه‌ڵپه‌سێردرێ و ريفه‌راندۆمه‌كه‌ی دوا بخرێ تاوه‌كو چاره‌سه‌رێكی نوێی له‌ چوارچێوه‌ی عيراقدا بۆ ده‌دۆزرێته‌وه‌، به‌ره‌زامه‌ندی عيراقيه‌كان و ده‌وله‌ته‌كانی ناوچه‌كه. سه‌ره‌رای ئه‌وانه‌ش به‌گوێره‌ی راپۆرته‌كه‌ كورد كۆنترۆلی به‌سه‌ر نه‌وت و بودجه و ته‌واوی چاره‌نووسیدا نامێنێ.

رۆلی كورد له‌ راپۆرته‌كه‌دا

‌ له‌ راپۆرته‌كه‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتندا، كورد ناوی وه‌ك ميلله‌تێكی دۆست، خاوه‌ن قه‌زيه‌ وه‌يان خاوه‌ن گرنگی ستراتيژی نه‌هاتوه‌. به‌هه‌مان شێوه‌ سه‌ركرده‌كانی كورد و ئيداره‌ی كوردیش ناويان نه‌كه‌وتۆته‌ ناوناوان وه‌ك ياريكه‌ری گرنگ و كاريگه‌ر‌. جارێ په‌رله‌مانی كوردی هه‌رناوی نه‌هاتوه‌، نه‌ به‌ چاك و نه‌ به‌ خراپ، چی جای ئه‌وه‌ی كه‌وه‌كو ته‌جروبه‌يه‌كی شارستانی نيمچه‌ ديموكراسی نیمچه‌ سه‌ركه‌وتوو. حكومه‌تی كوردستان به‌‌ ناراسته‌وخۆيی ناوی هاتوه‌ له‌قالبی پێناسه‌كان و به‌ "ناوچه‌ی ئۆتۆنۆمی" ناونراوه‌، نه ‌وه‌ك كيانێكی فيدرال و خاوه‌ن ڕۆلی گرنگ له‌ عيراقدا. له‌ نه‌خشه‌كه‌ی عيراقدا هه‌رێمی كوردستان ناونراوه‌ "ناوچه‌ی ژێر كۆنترۆلی كوردی"، وه‌ك بڵێی ناوچه‌ی داگيركراوه‌ له‌لايه‌ن ميليشيای چه‌كداره‌وه‌. پارتی و يه‌كێتی ته‌نيا بۆ وه‌سف كردنی بارزانی و تاله‌بانی ناويان هاتوه‌. ئه‌ودوو سه‌ركرده‌يه‌ش ته‌نيان له‌ لاپه‌ريه‌كدا ناويان هاتوه‌ ‌ بۆ پێناساندنيان و ئيشاره‌ت كردن بۆ ململانێ و براكوژی نێوانيان. واته‌ ناويان بۆ ئه‌وه‌ نه‌هاتوه‌‌ كه‌ بڵێی رۆلی گرنگيان هه‌بێ له‌ چاره‌سه‌ری كێشه‌كانی عيراق وه‌يان شايانی ئه‌وه‌بن كه‌ حيسابيان بۆ بكرێ. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانيشدا، له‌راپۆرته‌كه‌دا ماليكی ده‌جار و موقته‌دای سه‌در حه‌ڤده‌جار ناويان وه‌ك دوو ياريكه‌ری سه‌ره‌كی گۆره‌پان هاتوه‌. خۆ ده‌كرا ناوی تاله‌بانی وه‌ك سه‌ره‌ك كۆمارێكی ناوبژيكه‌ری كاريگه‌ربهاتبايه‌، به‌لام نه‌خێر.

نوسراوی پێشووم

له‌ نووسراوی پێشوومدا (له‌ هاولاتی- ٢٢ی نۆڤه‌مبه‌ر)، پێشبينيم له‌ چه‌ندين له‌و مه‌ترسیانه‌ كردبوو، بۆيه‌ش جه‌ختم له‌وه‌ كرده‌وه‌ كه‌ نابێ ئيمه‌ی كورد به‌ زێده‌ دلنياييه‌وه‌ لێی پالكه‌وين و چاوه‌رێی ده‌رچونی راپۆرتی كۆتايی بين، ئه‌وجا بيركه‌ينه‌وه‌ ئايا چۆن له‌گه‌ڵیدا بگونجێين. تا ئه‌وكات، سياسه‌ته‌كان داده‌رێژرێن و وڕێره‌وی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش به‌يه‌كجاری ده‌گۆرێ و كار له‌كار ده‌ترازێ. وه‌ پێشنيازم كرد كه‌ لۆبی كوردی فشاری خۆی بخاته‌ سه‌ر گروپه‌كه‌ وسه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش، بۆ ئه‌وه‌ی كه جارێكی تر‌ئيمه‌ی كورد پشت گوێ نه‌خرێين و نه‌بينه‌ قوربانی ووڵاتانی دراوسێ. دلنياش نه‌بووم كه‌ ئايا سه‌ركرده‌كانی كورد له‌ئاستی ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ خه‌ته‌رناكه‌دا هه‌لمه‌تی ده‌ست پێكردوه‌، وه‌يان چاوه‌روانی قه‌ده‌ره‌.

ئيهماليی كورد و ئيهمال كردنی كورد

ئه‌ندامانی گروپه‌كه‌ له‌مه‌ودای نۆ مانگدا، داتايان كۆ كرده‌وه‌ و له‌ بنج وبنه‌وانی عيراقيان كۆڵيه‌وه‌، به‌لام به‌ پێويستيان نه‌زانی سه‌ردانی كوردستان بكه‌ن وه‌يان له‌گه‌ك سه‌ركرده‌كانی كورد دابنيشن. ته‌نانه‌ت پێشنيازيان كردوه‌ كه‌ ده‌بێ گفتوگۆ له‌گه‌ل دۆست و دوژمن بكرێ، به‌ ئيران و سوريا و موقته‌دای سه‌در و تێرۆريسته‌ سه‌ددامی و سوننه‌ توندره‌و‌كانيشه‌وه‌. ئه‌گه‌ر له‌به‌ر شه‌رمه‌ڕووييان نه‌بوايه‌، له‌ به‌يكه‌ر ده‌وه‌شاوه‌ كه‌ داوای گفتوگۆی له‌گه‌ل ئه‌لقاعيده‌ش بكردايه‌‌. به‌رامبه‌ر به‌وانه‌ش، هيچ ئيشاره‌تێك بۆ لێدوان و گفتوگۆ له‌گه‌ل كورد نه‌كراوه‌ ، نه‌ وه‌ك دۆست و نه‌ وه‌ك دوژمن. خۆ ئه‌گه‌ر سه‌ركرده‌ی كوردی ناو حكومه‌تی به‌غدايان ديتبێ، ئه‌وا له‌ قالبی ده‌وله‌تی عيراقی و وه‌ك نوێنه‌ری حكومه‌تی مه‌ركه‌زيان ديون. دلنياشم له‌وه‌ی كه‌ سه‌ركرده‌ كورده‌كانی به‌غداش به‌هه‌مان شێوه‌، وه‌ك ديپلۆمات و سياسه‌تمه‌دار و سه‌ركرده‌ی عيراقيی خۆيان پيشكه‌ش كردوه‌ و گفتو گۆيان كردوه‌، تاوه‌كو مه‌وقيعی وه‌زيفی و سياسيان لاواز ده‌رنه‌كه‌وێ. ئه‌وانه‌ ده‌ستيان له‌ دواوه‌ به‌ستراوه‌، و بۆشيان زه‌حمه‌ته‌ پشتگيری له‌ كورد بكه‌ن له‌سه‌ر حيسابی به‌رژه‌وه‌ندی مه‌ركه‌زی عيراق، كه‌ ئه‌وه‌يش پيشه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌ره‌كوه‌زيرانی هه‌رێمه‌. باشترين نموونه‌ش بۆ ئه‌وه‌ بۆچوونه‌، به‌راوردی ته‌سريحه‌ پر نائومێديه‌كه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێمه‌ له‌گه‌ل ته‌سريحه ئيجابيه‌ پر ئومێده‌كه‌ی جێگری سه‌رۆكوه‌زيرانی عيراق‌‌ (د. به‌رهه‌م)، كه‌ له‌ دوای ده‌رچوونی راپۆرته‌كه‌ دايان. د. به‌رهه‌م به‌راشكاوی گوتی كه‌وا راپۆرته‌كه‌ هه‌ماهه‌نگه‌ له‌گه‌ل به‌رژه‌وه‌ندی "ئێمه" (واته‌ عيراق). ‌

وه‌عده‌كانی ئه‌مريكا بۆ سه‌رۆكی هه‌رێم

ئيمرۆ فشاری بێ پايان كه‌وتۆته‌ سه‌ر سه‌رۆك بوش بۆ ئه‌وه‌ی ڕێڕه‌وی سياسه‌تی بگۆڕی، ته‌نانه‌ت مه‌جبوور ده‌بێ كه‌وا به‌و وه‌عد و گفتانه‌دا بچێته‌وه كه‌ به‌رامبه‌ر به‌ ميلله‌تی ده‌نگده‌ری خۆی داوه‌، جا چی وه‌عد و گفتێك هه‌يه‌كه‌ كه‌ به‌ سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستانی دابێ و لێی په‌شيمان نه‌بێته‌وه‌. كورد زۆر سه‌هوه‌ ئه‌گه‌ر وايدابنێ كه‌ وه‌عده‌ی سه‌ره‌ك كۆماری ئه‌مريكا وه‌ك خاقانی ره‌شه‌و ده‌وله‌تی ئه‌مريكا مولزه‌ميه‌تی. ‌نه‌ده‌بووايه‌‌ ئێمه‌ی كورد چاوه‌رێی ده‌رچونی راپۆرتی گروپی به‌يكه‌رمان بكردايه‌، تا ئه‌ورۆژه‌ی كه‌ ئه‌ركی ئيمه‌ قوڕستر ده‌بێ و توانای گۆرينی ڕێڕه‌ومان نامێنی. به‌لام له‌جياتی هه‌لمه‌تی سه‌رله‌زوو و‌ موباده‌ره‌ی چالاك و پێشبينيكه‌ر، سه‌ركرده‌كانی كورد به‌ قه‌له‌قه‌وه‌ چاوه‌رێی ده‌رچوونی راپۆرته‌كه‌ بوون.

به‌رێز سه‌رۆكی هه‌رێم له‌ په‌يامه‌كه‌ی دوای ده‌رچوونی راپۆرته‌كه‌دا (له‌ ٧ی ديسه‌مبه‌ر) ڕوونی كرده‌وه‌ كه‌وا كه‌س له‌ گروپی به‌يكه‌ر سه‌ردانی كوردستانی نه‌كردوه‌. به‌ڕای من، ئه‌وه‌ كه‌مته‌رخه‌می گروپی به‌يكه‌ر ده‌رناخات، چونكه‌ ئه‌وان زلهێزن و بێ منه‌تن و ئه‌وه‌ی له‌ به‌رژه‌وه‌ندياندابێ ده‌يكه‌ن. ئه‌ركه‌ گه‌وره‌كه‌ له‌سه‌ر شانی سه‌ركرده‌كانی كورده، كه‌ نه‌هێلن ئه‌و جۆره‌ بێرێزيه‌ی گروپی به‌يكه‌ر به‌ گران بوه‌ستێ له‌سه‌ر ڕێڕه‌وی ميلله‌تمان. هه‌رله‌زووه‌وه‌، كه‌ سه‌ركرده‌كانی كورد هه‌ستيان به‌و مه‌ترسيه‌ ده‌كرد، ده‌بوايه‌ قۆڵيان لێهه‌ڵبكردبا و بكه‌وتبانه‌‌ كاری لۆبی ڕاسته‌وخۆ. له‌ ووتاری پێشوومدا پيشنيازم كرد كه‌ سه‌رۆكی هه‌رێم زوو خۆی بگه‌يه‌نێته‌ واشينگتن بۆ ئه‌وه‌ی پێشوه‌خت ڕێڕه‌وی ڕاپۆرته‌كه‌ دياري بكات، له‌جياتی ئه‌وه‌ی مه‌وقيف ده‌رببرێ له‌دوای ته‌قينه‌وه‌.

سه‌رۆكی هه‌رێم زوو گوتی پابه‌ند نابين به‌ به‌نده‌كانی ناو راپۆرته‌كه‌. به‌لێ، ئه‌وه‌ مه‌وقيفه‌كی زۆر ڕاست و به‌ جێ‌ و پێويسته‌. به‌لام ئايا له‌ قاموسی ئه‌مريكای زلهێزدا چه‌ندی به‌ چه‌نده‌؟ ئه‌مريكا قورسايی كورد و دوژمنه‌كانی كورد باش ده‌زانێ، و ده‌شزانێ كه‌ ئيمه‌ زۆر بێ چاره‌ينه. ئه‌وه‌ش نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حه‌ققه‌ن بێ چاره‌ينه‌. به‌ڵكو چونكه‌ ئه‌مريكيه‌كان له‌ عه‌قليه‌ت و بيركردنه‌وه‌و ئوسلوبی كاری كورد باش شاره‌زابوونه‌، و ده‌شزانن كه‌ زاكيره‌ی كورد كورته‌، و خۆگيف كردنه‌وه‌ی زياتره‌ له‌ گازگرتنی. ئه‌مريكيه‌كان ده‌زانن ناته‌بايی ريزه‌كانی كورد بۆته‌ مايه‌ی لاوازيان به‌رامبه‌ر دۆست و دوژمنيان. رژێمی سه‌‌ددام و ئێران و توركيا و سوريا توانيويانه‌ ياری به‌ چاره‌نووسی كوردی بكه‌ن به‌بێ گوێدانه‌ هه‌لچوونی كورد. سياسه‌تی كيسينجه‌رسه‌باره‌ت به‌ هه‌ره‌سی ١۹٧٥ و سياسه‌تی به‌يكه‌ر سه‌باره‌ت به‌ شه‌ری كوێت و ڕاپه‌رينی سالی ١۹۹١ نموونه‌ی زيندوون. بۆيه‌ش ئه‌مريكاييه‌كان ده‌زانن كه‌ هه‌ركاتێك بيانه‌‌وێ، ده‌توانن چاومان لێ سوور بكه‌نه‌وه‌‌، و ئێمه‌ش له‌دوا قۆناغدا ناچارين دێينه‌ سه‌ر خه‌ت. دڵنياشم كه‌ ئه‌مريكای جه‌يمس به‌يكه‌ر به‌رژه‌وه‌نديه‌ نێوده‌وله‌تيه‌كانی به‌ كورد ناگۆرێته‌وه‌، مه‌گه‌رئه‌وجاره‌يان كورد ده‌ست به‌سينگ بۆی رانه‌وه‌ستێ و ئه‌‌مريكا مه‌ترسی لێ بنيشێ كه‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌كانی ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسيه‌وه‌ به‌هۆی تووڕه‌يی كورد. ئه‌وه‌ش به‌وه‌ ده‌كرێ كه‌ كورد ئيسپاتی بكات كه‌ هێزێكه‌ توانای تێكدانی پلانی ئه‌مريكای هه‌يه‌. مه‌سئوليه‌تی سه‌ركرده‌ی كورده‌ كه‌ به‌هه‌موو توانا و وه‌سيله‌يه‌كه‌وه‌ به‌رگری له‌ به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی كوردستان بكه‌ن.

ئه‌ی چاره‌ چيه؟‌

ئيمرۆ ناوچه‌كه‌مان ئاگری تێبه‌ربووه‌ و قانونه‌كانی سه‌رده‌می شه‌ری سارد سه‌راوبن بوونه‌. سه‌رده‌م هی شه‌ری دژبه‌ تێرۆره‌، بۆيه‌ش رۆلی كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كانی وه‌ك كورد زه‌ق بوه‌. سياسه‌تی ده‌ره‌وه‌يی ئه‌مريكاش له‌به‌رد نه‌قش نه‌كراوه‌، به‌ڵكو هه‌موورۆژێك له‌ گۆراندايه‌. به‌رامبه‌ر ئه‌مريكا، ئه‌وكه‌سه‌ی كه‌ خاوه‌ن قه‌زيه‌يه‌ و ده‌نگی به‌رزده‌كاته‌وه‌ خۆی ده‌كاته‌ دڕكێكی موزعيج (بێ ئه‌وه‌ی ببێته‌ دوژمن)، زياتری ده‌ست ده‌كه‌وێ له‌ كه‌سێك كه‌ خۆی ده‌كاته‌ گوڵێك، يان پياوچاكێكی بێده‌نگ‌. هه‌لبه‌ت به‌يكه‌ر خۆشحال ده‌بێ ئه‌گه‌ر كورد (دۆسته‌ مسۆگه‌ره‌كه‌ی) به‌بێده‌نگی به‌كه‌م ڕازی ببێ. به‌يكه‌ر هه‌روه‌ك برێمه‌ر، ديسانه‌وه‌ ده‌يه‌وێ ئيداره‌ی ئه‌مريكی زياتر خه‌ريكی ڕازيكردنی دوژمنه‌كان بێ، له‌سه‌ر حيسابی دۆسته‌ لاوازه‌كانی.

ئيمرۆ ئه‌مريكا به‌رژه‌وه‌ندی ستراتيژی كه‌وتۆته‌ مه‌ترسی و خه‌ريكه‌ پلانه‌كانی هه‌ره‌س دێنی. بۆيه‌ش فرسه‌ته‌ بۆ دۆست و دوژمنه‌كانی ئه‌مريكا كه‌ هه‌وڵده‌ن سوود له‌و هه‌له‌ ببينن. ‌ وه‌ره‌قه‌ی كورد ده‌بێ براوه‌ بێ چونكه‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مريكا و هی كورد (بۆ يه‌كه‌مجار له‌ مێژوو) تێكه‌ل بۆته‌وه‌. به‌لام به‌و شێوازه‌ی كورد ئه‌و وه‌ره‌قه‌يه‌ به‌كار ده‌هێنێ، بردنه‌وه‌ی مسۆگه‌ر نيه‌ و نابێ. ئيمرو زياد له‌ هه‌موو رۆژێكی تر، پێويسته‌ سه‌ركرده‌ی سياسی كورد له‌ئاستی ئه‌و مه‌ترسيانه‌دا خه‌ريكی كاری لۆبی بێت له‌ ئه‌مريكا (به‌پله‌ی يه‌كه‌م) و له‌ ئه‌وروپا (به‌پله‌ی دووه‌م). پێوسته‌ سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌ره‌كوه‌زيرانی كوردستان به‌ته‌ركيزه‌وه‌ ده‌ستكه‌ن به‌ هه‌لمه‌تێكی هه‌مه‌لايه‌نه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كاربكه‌نه‌‌ ‌سه‌ر بيركردنه‌وه‌ و پلانه‌كانی داهاتوی سه‌رۆك بوش، به‌رله‌وه‌ی كه‌ برياره‌ ستراتيژیه‌ نوێيه‌كانی بدات، له‌ روانگه‌ی ڕاپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتۆنه‌وه‌. سه‌رۆك بوش به‌نيازه‌ به‌ر له‌ كريسميس (له‌و دوو هه‌فته‌يه‌ی داهاتوودا) ئاماده‌ی برياردان بێت، واته‌ ئيمه‌ی كورد كه‌متر له‌ دووهه‌فته‌مان له‌به‌رده‌مه‌ بۆ هه‌لمه‌تی كاری چاره‌نوسساز.

لاوازيی لۆبی كوردی له ئه‌مريكا

لۆبی كوردی له‌ ئه‌مريكا تاكو بڵێی لاوازه‌. كاری ئه‌و، هه‌روه‌ك كاری زۆربه‌ی سياسه‌تمه‌درانی كورد، بريتيه‌ له‌ ته‌حليل و ته‌ئويل، له‌جياتی پلان و پيلان. لۆبی كوردی له‌ ئه‌مريكا و ئه‌وروپادا ئه‌و جۆره‌ قورسايی و توانايه‌‌ی نيه‌ كه‌ بتوانی به‌ ته‌نسيقيكی فره‌حيزبيه‌وه‌ ‌ به‌ كاری‌‌ چاره‌نوسساز‌‌ هه‌لبستێ و ديواری به‌رهه‌لستيه‌ دژواره‌كان برۆخێنێ. بۆنمونه‌ ديواری لۆبی دوژمنه‌ ميژووييه‌كان (قه‌ومی عه‌ره‌بی و توركی) وه‌ ديواری به‌رژه‌وه‌نديه‌ تايبه‌ته‌كانی گه‌وره‌سياسيه‌كانی ئه‌مريكی. جارێ خودی جه‌يمس به‌يكه‌رو خێزانی سه‌رۆك بوش له‌رێگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی تايبه‌تی پاره‌و نه‌وت به‌ستراونه‌ته‌وه‌ به‌ گه‌وره‌ ده‌وڵه‌مه‌ندو بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌ڵاتداری شانشينی سعوديه‌ و ووڵاته‌كانی تری كه‌نداو. ده‌وله‌تی توركی رێكه‌وتننامه‌ی هه‌يه‌ له‌گه‌ل ئيسرائيل، كه‌ تێيدا توركيا يارمه‌تی بازرگانی و ئاسايشی ئيسرائيل ده‌دات به‌رامبه‌ربه‌ به‌كارهێنانی لۆبی جوله‌كه‌ بۆ خزمه‌تكردنی به‌رژه‌وه‌ندی توركی له‌ ئه‌مريكا.

بۆيه‌ له‌ رۆژگاری ئيمڕۆدا، تاقمێكی بچوكی كه‌مناسراو و كه‌م ئه‌زموون به‌وه‌ڕاناگه‌ن كه‌‌ به‌رگری له به‌رژه‌وه‌ندی‌ ميلله‌تێكی چل مليۆنی بكه‌ن و نه‌خشه‌ی ناوچه‌كه‌ بگۆڕن و بنه‌مای ده‌وله‌تمان بۆ دابنێن. له‌ سالی ٢٠٠٢دا ئه‌و ڕسته‌يه‌م خسته‌ رووی به‌ڕێز مام جه‌لال و نائومێدی خۆم ده‌ربری سه‌باره‌ت به‌ نه‌بوونی مه‌كته‌بێكی لۆبی موحته‌ريف. له‌ وه‌لامدا گووتی زه‌مان گۆراوه‌، پێويستيمان به‌وه‌ نه‌ماوه‌، چونكه‌ ئێستا مه‌سئولی ئه‌مريكی دێنه‌ كوردستان و له‌ماڵی خۆماندا ده‌مانبينن. من له‌وه‌ رازی نه‌بووم چونكه‌ ده‌مزانی كه‌ له‌ سالانی پێش روخانی سه‌ددام ته‌نيا مۆزه‌فی ئاست نزم و كه‌م ته‌ئسير سه‌ردانيان ده‌كردين و ئه‌وه‌يش زياتر بۆ ته‌نسيقی زانياری بوو. ته‌نانه‌ت ئيمرۆكه‌ش، كه‌ له‌ ئاستی سه‌ركرده‌ و لێپرسراوی به‌رز ده‌مان بينن، سه‌ردانه‌كانيان وه‌ك گه‌واره‌يه‌ و به‌رده‌وامێتی پێوه‌ نيه‌، مه‌گه‌ر لۆبی كوردی له‌دوای نه‌بێ و ته‌واوكه‌ری نه‌بێ. هيچ شتێك نيه‌ كه‌ جێگه‌ی لۆبيكردن له‌ مه‌مه‌ره‌كانی ناو (كاپيته‌ل هيل)ی واشينگتن بگرێته‌وه‌.

مال و حالێكی بێ سه‌روبه‌ر

سه‌ره‌رای جموجۆلی و چالاكی خودی سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆك كۆمار، ئيمرۆ ده‌بوايه‌ كاريگه‌ری سه‌ركرده‌ی كورد له‌ ئاستی ناوچه‌يي و نێو ده‌وله‌تیدا زۆر زياتر بوايه‌ له‌وه‌ی هه‌يه. به‌لام كورد له‌ كۆنه‌وه‌ تا ئيستا خاوه‌نی موباده‌ره‌ نه‌بوه‌ له‌ كاری چاره‌نوسسازی له‌ سه‌ر شانۆی نێوده‌وله‌تی. ته‌نيا پيشه‌ی كاردانه‌وه‌ بوه‌ بۆ كاری ده‌وروبه‌ر. ته‌نانه‌ت سه‌ركه‌وتنه‌ ميژووييه‌كانی ئه‌و دووسێ ساڵه‌ی رابووردووشيان ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و فرسه‌تانه‌ بوه‌ كه‌ رۆژگار (ڕزگاركردنی عيراق و سه‌رلێشێواوی عه‌ره‌بی عيراق) هێنانيه‌ پێشه‌وه‌‌. هۆی ئه‌و بێ موباده‌ره‌يه‌ی كورديش ده‌گه‌رێته‌وه‌ سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد بای ئه‌وه‌نده‌ سيقه‌ی به‌ خۆوی و بزوتنه‌وه‌كه‌ی نه‌بوه‌، تا له‌وێوه‌ په‌لبهاوێ و موراوه‌غه‌ی سياسی بكات له‌ به‌رامبه‌رهێزه‌كانی دراوسێ و زلهێزه‌كاندا. هۆيه‌كی تری گرنگيش ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ ناته‌بايی ريزه‌كانی كورد و خه‌ريكبوونی سه‌ركرده‌كان به‌ ململانێی خۆخۆری.

ئيمرۆ دوو حيزبی ده‌سه‌لاتدار (پارتی و يه‌كێتی) خاوه‌نی برياری چاره‌نووسسازی كوردن، وشه‌رعيه‌تيان پێدراوه‌ له‌رێگه‌ی ميكانيزمێكی نيمچه‌ ديموكراسي په‌رله‌مانيه‌وه‌. هه‌ردوولايان پاره‌يه‌كی زۆریان له‌به‌رده‌سته‌ كه‌ كه‌می سه‌رفكراوه‌. توانای په‌يوه‌ندیكردنی نێوده‌وله‌تيان له‌ ئاستێكی ديپلۆماتی به‌رزه‌وه‌يه‌. به‌لام زه‌خم و كاريگه‌ری حكومه‌تی هه‌رێم زۆر كه‌متره‌ له‌و ئيمكانياته. ئه‌وه‌يش له‌به‌ر چه‌ندين هۆكار، كه‌زۆربه‌يان په‌يوه‌ندن به‌ ناموره‌تته‌بی ناوماڵی كورد‌.

جارێ ئيداره‌ و كۆمه‌ڵگا و جه‌ماوه‌ری كوردی هێشتا هه‌ر دوو له‌ته‌ و حاڵی ئيداره‌ی كوردستانيش زۆر بێ سه‌رو به‌ره‌. گێژاوكی گه‌ندڵيی سه‌رتاسه‌ريی كوردستان، ووڵاته‌كه‌ی ژه‌نگاوی كردوه‌ وجيهازی ده‌وله‌ت و حوكمرانيی بێ خێر كردوه‌. له‌خواره‌وه‌ی سه‌ركرده‌ی سياسیدا، جيهازو موئه‌سسه‌سه‌‌كانی ئيداره‌ی هه‌رێيم له‌ وورده‌كاری ڕووداوی جيهانیدا بێ خه‌به‌ره‌‌ و كاره‌كانيان بێ ته‌‌نسيقه‌‌. سه‌ركرده‌ی سياسی كورديش، هه‌روه‌ك كه‌ناله‌كانی راگه‌ياندنيان، زياتر خه‌ريكی شیكردنه‌وه‌و لێكدانه‌وه‌ی رووداوی جيهانينه‌، له‌جياتی هێنانه‌ كايه‌وه‌ی موئه‌سسه‌سه‌ی بيركردنه‌وه‌و پلان دانان بۆ دووربينی و كاری ده‌ستپێشخه‌ری، بۆ ڕووداوگۆرين و چاره‌سه‌ری وه‌زعی ئالۆز.

سه‌كرده‌ی پارتی و يه‌كێتی

له‌ ئاستی سياسه‌تی ده‌ره‌وه‌دا جۆره‌ ته‌نسيقێك له‌نێوان يه‌كێتی و پارتی هه‌يه‌، به‌لام ئه‌وه‌ش ته‌نيا له‌ ئاستی مه‌كته‌ب سياسی و په‌رله‌مان و وه‌زاره‌ته‌كانه‌، نه‌وه‌ك له‌ هه‌موو ئاستێكی سياسی و ئيداری. بۆ نموونه‌، له‌شاره‌ پڕ مه‌ترسيه‌كانی وه‌ك كه‌ركوك، له‌جياتی ته‌نسيق، هه‌ردوو لايه‌ن خه‌ريكی ململانێن.

خۆ ململانێی ناوه‌‌خۆيی ريزه‌كانی ناوه‌وه‌ی يه‌كێتی، ته‌واو رێكخراوه‌كه‌ی له‌ موعاده‌له‌كه‌ ده‌رهێناوه‌. مه‌كته‌بی سياسی و ئه‌ندامانی سه‌ركردايه‌تی و مه‌ڵبه‌نده‌كانی يه‌كێتی تاكو ئه‌ودواييه‌ ته‌ركيزیان هه‌رله‌‌سه‌ر پرۆسه‌ی چاكسازی و ململانێی ته‌كه‌تولات بوو. له‌كاتی ئاساييشدا، ته‌نيا كه‌نالی لۆبیكه‌ری يه‌كێتی نيشتيمانی بريتيه‌ له‌ ‌سه‌ره‌ك كۆمار و يه‌كدوو وه‌زيری به‌غدا. ‌ئه‌وانه‌يش ده‌ستبه‌ستراون‌ به‌هۆی مه‌نسه‌‌به‌ عيراقيه‌كانيانه‌وه‌. له‌ ناو حكومه‌تی هه‌رێميشدا هيچ كام له‌ وه‌زيره‌ سه‌ربه‌يه‌كێتيه‌كان (به‌ جێگری سه‌رۆكوه‌زيرانيشه‌وه‌) كاری لۆبيان پێ نه‌سپێردراوه‌.

سه‌باره‌ت به‌ سه‌ركرده‌ی پارتيش، كه‌ ئێستا مه‌سئوليه‌تی سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێم و حكومه‌ته‌كه‌ی گرتۆته‌ ئه‌ستۆ، كاری لۆبی ده‌ره‌كی به‌ ته‌نيا ده‌كه‌ن، به‌بێ به‌شداريه‌كی ئه‌وتۆی يه‌كێتی وحيزبه‌كانی تر. گرفتێكی تری سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكوه‌زيرانی هه‌رێم له‌وه‌دايه‌ كه‌ له‌خه‌لك دابراون. تا ئيستا ميكانيزمێكی ئه‌وتۆيان دانه‌مه‌زراندووه‌ كه‌ خه‌لكی كوردستان بتوانن په‌يوه‌نديان پێوه‌ بكه‌ن، هانيان بده‌ن وه‌يان كاريان له‌گه‌ل بكه‌ن. جا نه‌بوونی ئه‌و ميكانيزمه‌ يان به‌ مه‌به‌سته‌ وه‌يان به‌رێكه‌وت. بۆ نموونه‌، له‌ مانگی نۆڤه‌مبه‌ردا، نامه‌يه‌كی به‌په‌له‌م بۆ سه‌رۆكی هه‌ريم نارد له‌رێگه‌ی به‌رپرسی كاروباری ده‌ره‌وه‌ی پارتی‌. تێيدا نيگه‌رانی خۆم نيشاندا به‌رامبه‌ر به‌ ئه‌زموونی كورد له‌گه‌ل جه‌يمس به‌يكه‌روپێشبينيم كرد له‌ مه‌ترسي پێشنيازه‌‌كانی. داوام كرد كه‌ به‌زووترين كات سه‌ركرده‌ی كورد ده‌ستبپێشخه‌ری بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ولبده‌ن ڕێڕه‌و‌ی راپۆرته‌كه‌ بگۆڕن به‌رله‌وه‌ی له‌دايك ببێ. هه‌مان نامه‌شم بۆ به‌رێز نێچيره‌ڤان بارزانی- سه‌رۆكوه‌زيرانی كوردستان- نارد له‌ رێگه‌ی گوته‌بێژی ره‌سمی سه‌رۆكوه‌زيرانه‌وه‌. ئێستاو ئێستاش نه‌وه‌لامی نامه‌كه‌ و نه‌ (پسوله‌ی پێزانين)م له‌و سه‌ركردانه‌ بۆ گه‌رايه‌وه‌، بۆيه‌ش نه‌مزانی كه‌ ئايا په‌يامه‌كه‌م گه‌يشته‌ لای ئه‌ودوو سه‌رۆكه‌ يان نا. هه‌ر له‌به‌رئه‌وه‌ش بوو بابه‌ته‌كه‌م له‌ ووتاری پێشوودا بلاو كرده‌وه‌. ئه‌وه‌ش نيشانی ده‌دات كه‌ سه‌ركرده‌ی پارتی و سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێم و حكومه‌تی كوردی ده‌وره‌دراوه‌ به‌ خه‌نده‌قێكی مه‌زنی عازيل.‌

هه‌لبه‌ت، ئه‌وه‌ ته‌نيا يه‌ك نموونه‌يه‌،‌ له‌ ده‌يان جاری تر كه‌ پێشنيازی وورد و گرنگم ناردوه‌ بۆ هه‌مان سه‌ركرده‌ ولێپرسراوان، و به‌هه‌مان شێوه‌ش له‌ بێ وه‌لامياندا كۆلم داوه‌، ئه‌گه‌رچی له‌هه‌ندێ له‌و جارانه‌ زانيومه‌ كه‌ گوێرايه‌لی نامه‌كانم بوونه‌ و به‌ جيدديان وه‌رگرتوه‌، به‌لام به‌بێ ئه‌وه‌ی وه‌ڵام و پێزانينم بده‌نه‌وه‌. بۆ نموونه‌ له‌ به‌غدا له‌ مانگی مايسی سالی ٢٠٠۳ دا، له‌سه‌رده‌می (جه‌نه‌ڕال جه‌ی گارنه‌ر)ی سه‌رۆكی (ئۆرها)دا، نامه‌يه‌كی درێژم ئاراسته‌ی به‌رێز مام جه‌لال كرد، كه‌ تێيدا نيگه‌رانی خۆم ده‌رخست له‌ هه‌وله‌كانی، كه‌ ئه‌وكاته‌ به‌رێزی ده‌يويست بكرێته‌ سه‌رۆكوه‌زيرانی حكومه‌تی موئه‌ققه‌ت (ئه‌و پرۆژه‌يه‌ی كه‌ برێمه‌رنه‌يهێشت بقه‌ومێ). له‌ نامه‌كه‌مدا به‌ چاكم نه‌زانی كه‌ سه‌رۆكی پارتی وه‌يان يه‌كێتی ببێته‌ سه‌رۆكی حكومه‌تێكی كارتۆنی بنده‌ست كه‌ له‌به‌رچاوی دونيادا وه‌ك بووكه‌شووشه‌ی زلهێزێك دێته‌ به‌رچاو، و به‌وه‌ش زه‌ره‌ر به‌‌ بزووتنه‌وه‌ی كورد ده‌كه‌وێ. كورد ئه‌وكاته‌ خاوه‌نی ده‌سه‌لات و حكومه‌تی سه‌ربه‌خۆ بوو، پێويستی به‌ شه‌ره‌شه‌ق و سه‌رئێشه‌ی حكومه‌تی به‌غدا نه‌بوو. نه‌شده‌كرا كه‌ سه‌ركرده‌يه‌كی وه‌ك مام جه‌لال ‌ به‌بێ ميكانيزمێكی شه‌رعی ببێته‌ واجيهه‌ی زلهێزی داگيركه‌ر و مه‌سئوليه‌تی شه‌ری ئيرهاب و نيزامی به‌عس و باقی فه‌وزه‌ويه‌كانی عيراق بگرێته‌ ئه‌ستۆ. من ئه‌و نامه‌يه‌م به‌ ده‌ست دايه‌ سكرتێری مام جه‌لال و داوای وه‌لام و پێزانينم لێ كرد. دوايی دوو رۆژ له‌ ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سياسيه‌وه‌ زانيمه‌وه‌ كه‌ هه‌رئه‌و رۆژه‌ مام جه‌لال نامه‌كه‌می خوێندبويه‌وه‌ و ئێواره‌ كۆپی دابووه‌ ئه‌ندامانی مه‌كته‌ب سياسی و له‌رۆژی دواتر به‌ چڕی باسی له‌سه‌ر كرابوو. مام جـه‌لال پشتگيری خۆی ده‌ربریبوو له‌ بيرورايه‌كانم و به‌قسه‌شی كردبووم و دواتر برياری دابوو هه‌ولی سه‌ركوه‌زيرايه‌تی واز لێبهينێ. هه‌تا ئيمرۆشی له‌گه‌لدابێ سوپاس و پيزانينی خۆی بۆم نه‌نارد‌‌. ‌

ئه‌سلی مه‌قسه‌د و پلانی كار

له‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ ويستم نيشانی بده‌م كه‌ لۆبی كوردی له‌دوايه‌ و سه‌ركرده‌ی كورد كاری زۆریان له‌به‌رده‌مدايه‌ و هه‌تا زياتر هه‌ولبده‌ن هه‌ركه‌مه‌. به‌ڵێ سه‌ركرده‌كانی وه‌ك سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكوه‌زيران كه‌مته‌رخه‌ميان نه‌كردوه‌ و به‌ شه‌خسی زۆريان كردوه‌. به‌لام ئه‌وه‌ به‌س نيه‌ و ته‌حه‌ددايه‌كه‌ زۆر له‌وه‌ مه‌زنتره‌. پێويستيمان به‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌موولايه‌كه‌ و له‌هه‌موو موسته‌وايه‌ك و به‌ هه‌ماهه‌نگی، له‌ سه‌ركرده‌وه‌ بۆ ره‌عيه‌. سه‌ر‌كرده‌كان ده‌بێ له‌ قاوغی هێلكه‌ بێنه‌ده‌ره‌وه‌ و ميلله‌ت له‌گه‌ل خۆيان به‌رنه‌ پێشه‌وه‌. ده‌بێ موباده‌ره‌و كاری ده‌ستپێشخه‌ريان زياتر بێ له‌‌ نه‌هجی‌ كاردانه‌وه‌ و ره‌نگدانه‌وه‌ و ته‌حليل و ته‌فسير.

سه‌رۆك بوش ئايه‌توللا حه‌كيم و ماليكی ديوه‌ و داوای ديده‌نی تاريق الهاشيمی كردوه‌، واته‌ هێشتا له‌ پلانيدا نيه‌ كه‌ ئاور له‌ سه‌ركرده‌ی كورد بداته‌وه‌‌. كورد به‌وه‌ نابێ ڕازی ببێ، نابێ ناره‌زاييه‌كه‌شی ته‌نيا هه‌ربه‌ ته‌سريحی بێ سوود ده‌رببڕێ. ده‌بێ له‌ئيمرۆوه‌ سه‌رۆكی هه‌رێم چه‌ندين بريارێك ده‌ربكات و چه‌ند جمو جۆليه‌كی پڕ مانای سياسی له‌ كوردستان بكات كه‌ ئيداره‌ی ئه‌مريكی پێ مشه‌وه‌ش بكات و به‌خه‌به‌ريان بهێنێته‌وه‌. بۆ نموونه‌، له‌ ناو خودی كه‌ركوك ده‌توانێ هه‌ندێ ئيجرائاتی جه‌ريئ و بێمنه‌ت بكات كه‌ ئه‌مريكا بۆی ده‌ركه‌وێ كێ ساحێبی گۆره‌پانه‌. ئه‌وجۆره‌ بريار و جموجۆليه‌ش ده‌بێ به‌ حيكمه‌ت و پلان دانان و ته‌نسيق و حيسابی وورد بكرێ تاكو په‌شيمانی له‌دوادا نه‌بێ. ‌

له‌وانه‌ش گرنگتر، كاتمان زۆر كه‌م له‌به‌رده‌مدايه‌‌ و رۆژگار مه‌ترسيداره‌ و سياسه‌تی ئه‌مريكا واله‌گۆڕانه‌. پێويسته‌ ‌ سه‌رۆكی هه‌رێم خۆی وه‌فدێكی پارتی و يه‌كێتی و نوێنه‌ری حيزبه‌كانی تر، له‌گه‌ل چه‌ند وه‌زيرێك و و چه‌ندين له‌ پسپۆرانی لۆبی كردنی كورد و بێگانه‌ بچنه‌ واشينگتن و، به‌يه‌كه‌وه‌ و به‌لێشاو، له‌ مه‌مه‌ڕه‌كانی برياری سياسی ئه‌مريكيدا سه‌رله‌نوێ كاری لۆبی بكه‌ن و سه‌رله‌نوێ پشتگيريی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش بۆ قه‌زيه‌كه‌مان مسۆگه‌ر بكه‌نه‌وه‌. ته‌نيا به‌ ته‌سريحێك و په‌له‌قاژه‌يه‌ك كه‌ركوكمان بۆ ناگه‌رێته‌وه و دڕنده‌كاری دراوسێكانمان له‌سه‌ر لاناچێ. پێويسته‌ سه‌رۆكی هه‌رێم به‌ ئيسراره‌وه‌ داوای ديده‌نی پياوماقولانی ده‌وروبه‌ری سه‌رۆك بوش و وه‌زيری به‌رگری نوێ و كۆندۆليزا رايس بكات. هه‌روه‌ها وه‌فده‌كه‌ی ياوه‌ری سه‌رۆكی هه‌رێم ده‌بێ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ل سيناتۆر و كۆنگرێسمان و ميديا و رۆژنامه‌وانی ئه‌مريكا رێك بخه‌ن و ئاشكرای بكه‌ن كه‌ كورد رۆلی پاشبه‌گيی قه‌بول نيه‌، و ته‌عاونكردنی مسۆگه‌ر نيه‌. كورد پشتگيری هيچ جۆره‌ گۆرانكاريه‌كی وه‌زع ناكات كه له‌ حيسابی به‌رژه‌وه‌ندی كورد بێ. پێويسته‌ ده‌يان سێميناری كراوه‌ رێك بخه‌ن بۆ بيركه‌ره‌وه‌و پسپۆرو خه‌لكی ئه‌كاديمی له‌ موئه‌سسه‌سه‌كانی ئه‌مريكی و له‌نێو جاليه‌ی كوردی ئه‌مريكی، بۆ ئه‌وه‌ی واقيعی عيراقيان بۆ شی بكه‌نه‌وه‌ و هانيان بده‌ن كه‌ كار بكه‌ن بۆ داسه‌پاندنی ده‌ستووری عيراق و ده‌نگ به‌رزكه‌نه‌وه‌ له‌جياتی كورد و به‌رده‌ومێتی بده‌ن به‌ فيشاری سياسی بۆ سه‌رخستنی مه‌نتيق. پێويسته‌ ئالقه‌ی بيركردنه‌وه‌و بڕياردانی رۆژانه‌ له‌ ئۆفيسێكی (ژووری عه‌مه‌ليات) له‌ ئه‌مريكا دا دابمه‌زرێ و بودجه‌يه‌كی بۆ ته‌رخان بكرێ و خه‌لكی موحته‌ريفی لێ دابمه‌زرێ. خه‌لكێك كه‌ ئینگليزیزان بن و شاره‌زای سيسته‌می برياردانی ئه‌مريكی بن و بزانن له‌كوێوه‌ فشار ده‌خرێته‌ سه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش و سه‌ر ئالقه‌كانی ناو وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ و په‌نتاگۆن.

به‌كورديه‌كه‌ی، ئيمرۆ كاتی لۆبی دووربه‌دووری نيه‌، به‌لكو رۆژی لۆبی قورسه‌ به‌ ئاماده‌بوونی خودی سه‌ركرده‌كان. رۆژی برياردانه‌ و رۆژی ستاندنی مافی ر‌‌ه‌ومانه‌. مێژوو لێمان نابورێ ئه‌كه‌ر سه‌د له‌ سه‌دی ووزه‌و توانامان نه‌ره‌خسێنين بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی كورد و ده‌ستكه‌وته‌ مێژووييه‌كانمان و گه‌راندنه‌وه‌ی كه‌ركوك و ناوچه‌ داگيركراوه‌كانی تر و وه‌ده‌ستهێنانی گشت ئاواتمان

گله‌يی له‌ سه‌ركرده‌ی كورده‌، نه‌ك ‌ به‌يكه‌رو هاميلتن

ئيمرۆ رۆژی كاری ده‌ستپێشكه‌ريه‌ -‌ نه‌ك كاردانه‌وه‌و هه‌ڵچوون


پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

كوردستانی نوێ - ژماره‌ 4145 ی چوارشه‌ممه‌ 13/12/2006

سه‌ركرده‌كانی كورد خۆيان سه‌رقاڵ كردوه‌ به‌ هه‌ڵسه‌نگاندن و ره‌فز كردنی ڕاپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتن. ته‌سريح ده‌رده‌كه‌ن و گله‌يی ده‌رده‌بڕن كه‌وا گروپه‌كه‌ سه‌ردانی كوردستانيان نه‌كردوه‌. به‌‌ عيباراتی عاتيفی، ده‌ڵێن گوايه‌ گروپه‌كه‌ "بێ ئينساف بوه" و "دادپه‌روه‌رانه‌ نه‌بووه‌" و "رێز له‌ ئيراده‌ی عيراقيه‌كان"ی نه‌گرتوه‌، بۆيه‌ش به‌ تووڕه‌ييه‌وه‌ ده‌ڵێن " ئێمه‌ پابه‌ندی ئه‌و راپۆرته‌ نین".

باشه‌، ئايا ئه‌و خۆشگله‌ييه‌ پڕسۆزانه‌ ده‌بێ له‌ گروپه‌كه‌ ئه‌مريكاييه‌كه‌ بكه‌ين وه‌يان له‌ خودی سه‌ركرده‌كانی كورد؟ وه‌ ئه‌گه‌رئيمه‌ پابه‌ندی راپۆرته‌كه‌ نه‌بين، ئايا به‌رنامه‌ی به‌ديلمان چيه، به‌ته‌مای چين، چی ده‌كه‌ين، چیمان پێده‌كرێ؟ دواپرسيار، ئايا به‌لای ئه‌مريكای زلهێزه‌وه‌ ئه‌و توڕه‌يی و هه‌ڵچوونه‌ی ئێمه‌ چه‌ندی به‌ چه‌نده‌؟

گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن ‌راپۆرته‌كه‌يان بۆ خاتری پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ئه‌مريكا نوسيوه‌، نه‌ك بۆ ئينساف و ويژدان و دادپه‌روه‌ريی و داسه‌پاندنی ديموكراسيه‌ت و‌ پاداشتی خه‌باتی گه‌لی عيراق. به‌زمانی داگيركه‌ر، نه‌ك به‌زمانی ڕزگاركه‌ر، راسته‌وخۆ په‌نجه‌يان خستۆته‌ سه‌ر برينه‌كانی بوش و چاوی سووريان نيشانداوه‌. ئه‌ويش به‌بێ ئه‌ملاو ئه‌ولا، وه‌ له‌دژی ئيراده‌ی خۆی، قه‌بوڵی كرد. بڕياری دا به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌ چاو به‌‌ ڕێره‌وی سياسه‌ته‌كه‌ی له‌عيراقیدا بخشێنێته‌وه‌‌. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌وها نه‌كات، به‌ ته‌واوی موئه‌سسه‌سه‌كانی حوكمڕانی ئه‌مريكی لێی هه‌ڵده‌ستنه‌وه‌و دونيای لێ تاريك ده‌كه‌ن.

بۆيه‌ش سه‌رۆك بوش ناچار ده‌كرێ كه‌ له‌ وه‌عده‌كانی په‌شيمان بێته‌وه و واز له‌ خه‌ونی به‌ديموكراسيكردنی عيراق بهێنێ. ره‌نگه‌ فه‌رزی بكات كه‌‌ ‌ده‌ستووری عيراق هه‌ڵپه‌سێردرێ (وه‌يان ده‌ستی تێوه‌ردرێ)؛ هه‌وڵبدا ڕژێمی به‌غدا و سوپاكه‌ی و جيهازی داپلۆسێنه‌رو موخابه‌راته‌كه‌یشی به‌هێزبكرێ‌؛ هه‌لبه‌ت ده‌سه‌ڵات و كۆنتڕۆلی به‌غدا به‌سه‌ر نه‌وت و بودجه‌شدا بێ به‌رامبه‌ر بێ‌. بێجگه‌ له‌وانه‌ش، ووڵاته‌ دراوسێكانمان و عه‌ره‌بی توندره‌وی ناوه‌وه‌ی عيراق ده‌بنه‌ راوێژكار و بريارده‌ر. به‌وپێيه‌ش كه‌ركوك و ناوچه‌ داگيركراوه‌كانمان و فيدراليه‌تی ئيێستمان و كۆنترۆلمان به‌سه‌ر مافی چاره‌نووسمان له‌ ده‌ست ده‌چێ. ئه‌وكاتيش (هه‌روه‌ك جاری جاران) په‌له‌قاژه‌و شين و ڕۆرۆی كورد و تووڕه‌بوونی سه‌ركرده‌كانما دادی كه‌س نادات.

‌ له‌مه‌ودای نۆ مانگدا، ئه‌ندامانی گروپه‌كه‌ سه‌ردانی دۆست و دوژمنه‌كانيان كرد، به‌لام به‌ پێويستيان نه‌زانی سه‌ردانی كوردستان بكه‌ن. سه‌ركرده‌كان‌ی كورديش به‌ سه‌بره‌وه‌، چاوه‌روان بوو، به‌ پێويستی نه‌زانی تۆبزيان لێبكات. خۆ ئه‌و سه‌ركرده‌ كوردانه‌ی كه‌ له‌ به‌غداش ديتراوون (ئه‌گه‌ر ديتراوون)، ئه‌وا وه‌ك نوێنه‌ری حكومه‌تی مه‌ركه‌زيي گفتوگۆيان له‌گه‌ڵ كراوه‌. من ئه‌و مه‌ترسيانه‌م هه‌بوو، بۆيه‌ش نامه‌ی به‌په‌له‌م بۆ سه‌ركرده‌كان نووسی و ووتاری مانگی رابووردووم له‌ هاووڵاتی (٢٢/١١/٢٠٠٦) بڵاو كرده‌وه‌. بێ ئه‌وه‌ی لاشم موفاجه‌ئه‌ بێ، نامه‌كان و ووتاره‌كه‌م بێ وه‌ڵام مايه‌وه‌.

له‌ راپۆرته‌كه‌دا، كورد ناوی وه‌ك ميلله‌تێكی دۆست و خاوه‌ن قه‌زيه‌ و خاوه‌ن گرنگيی ستراتيژی نه‌هاتوه‌. په‌رله‌مانی كوردی و حكومه‌تی كوردستان بێ ناو ماونه‌ته‌وه‌‌. له‌ نه‌خشه‌كه‌ی عيراقدا هه‌رێمی كوردستان ناونراوه‌ به‌ "ناوچه‌ی ژێر كۆنترۆلی كوردی". پارتی و يه‌كێتی ته‌نيا بۆ وه‌سف كردنی بارزانی و تاله‌بانی ناويان هاتوه‌. ئه‌ودوو سه‌ركرده‌يه‌ش ناويان هاتوه‌ ته‌نيا بۆ پێناساندنيان و ئيشاره‌ت كردن بۆ ململانێ و براكوژی نێوانيان، له‌جياتی ئه‌وه‌ی حيسابيان بۆ بكرێ وه‌ك ياريكه‌ر له پرۆسه‌ی‌ چاره‌سه‌ر. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وانيشدا، ماليكی وموقته‌دای سه‌درو سيستانی وعه‌ره‌بی سوننه‌ وه‌ك ياريكه‌ری سه‌ره‌كی گۆره‌پان ناويان هاتوه‌.

سه‌رنه‌دانی كوردستان كه‌مته‌رخه‌ميی گروپی به‌يكه‌ر ده‌رناخات، چونكه‌ ئه‌وان نوێنه‌ری ته‌نيا زلهێزی دونيان و بێ منه‌تن و ئه‌وه‌ی له‌ به‌رژه‌وه‌ندياندابێ ده‌يكه‌ن. ئه‌و كه‌مته‌رخه‌ميه‌‌ هی سه‌ركرده‌كانی كورده، كه‌ وه‌ك نوێنه‌ری ميلله‌تێكی بنده‌ست، ده‌بوايه‌ هه‌رله‌زووه‌وه قۆڵی لێهبكه‌ن و به‌ ده‌ستپێشكه‌ريه‌وه‌ كاری لۆبی له‌ واشينگتن بكه‌ن، له‌جياتی ئه‌وه‌ی نۆمانگ به‌ دڵه‌ كوتكه‌وه‌‌ چاوه‌رێی قه‌ده‌ر بن. ئه‌مريكا به‌رژه‌وه‌نديه‌ نێوده‌وله‌تيه‌كانی به‌ كورد ناگۆرێته‌وه‌، مه‌گه‌رمه‌ترسی لێ بنيشێ. كه‌ترسيشی لێ نه‌نيشتوه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ نيه‌ كه‌وا كورد بێچاره‌يه‌، به‌ڵكو خه‌تاكه‌ له‌ كورده‌. ‌ وه‌ره‌قه‌ی كورد براوه‌يه‌ به‌لام له‌ده‌ستێكی دۆڕاودايه‌. هۆيه‌كه‌شی ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌ كۆنه‌وه‌ تا ئيستا كورد خاوه‌نی موباده‌ره‌ نه‌بوه‌ له‌ كاری چاره‌نوسسازیدا. ته‌نيا پيشه‌ی كاردانه‌وه‌ بوه‌ بۆ كاری زلهێزه‌كان و خورده‌هێزه‌كانی ده‌وروبه‌ر.

ئه‌‌مريكا قورسايی كورد باش ده‌زانێ، و شاره‌زای عه‌قليه‌ت و ئوسلوبی كاركردن و هه‌ڵچوونی سه‌ركرده‌كان‌يه‌تی. ده‌شزانێ كه‌ زاكيره‌ی كورد كورته،‌ و به‌هۆی ناته‌بايی ريزه‌كانیشيه‌‌وه‌ لاوازه‌، وهه‌تا دوێنێش له‌لايه‌ن رژێمی لاوازكراوی سه‌‌ددام و ئێران و توركيا و سورياوه‌ ياري به‌ چاره‌نووسي كراوه، به‌بێ ئه‌وه‌ی سه‌ركرده‌ی كورد ژيريی، يه‌ك مه‌وقيفيی، وه‌يان هونه‌ری موراوه‌غه‌ی نيشاندابێ. كورد ئه‌و دڕنده‌ی مه‌يدان نه‌بوه‌ كه‌ بتوانێ قه‌يران ‌بۆ ئه‌مريكا و ووڵاتانی دراوسێ دروست بكات. بۆيه‌ش ئه‌مريكاييه‌كان ده‌زانن كه‌ بۆيان ده‌كرێ سه‌ركرده‌كانی كورد ئيهمال بكه‌ن و بگره‌ چاويانی لێ سوور بكه‌نه‌وه‌‌، و له‌ ‌دوا قۆناغيشدا بيانهێننه‌‌وه‌ سه‌ر خه‌ت.

ئيمرۆ ناوچه‌كه‌مان ئاگری تێبه‌ربووه‌ و پلانه‌كانی ئه‌مريكا له‌ شه‌ری دژبه‌ تێرۆر شكستی هێناوه‌. بۆيه‌ش ڕۆلی كه‌مه‌ نه‌ته‌وه‌كانی وه‌ك كورد زه‌ق بوه‌. سياسه‌تی ده‌ره‌وه‌يی ئه‌مريكاش له‌به‌رد نه‌قش نه‌كراوه‌، به‌ڵكو هه‌موورۆژێك له‌ گۆڕاندايه‌. ئه‌وه‌ی ده‌نگی به‌رزده‌كاته‌وه‌و ئه‌مريكا نيگه‌ران ده‌كات، زياتری ده‌ست ده‌كه‌وێ له‌وه‌ی كه‌- وه‌ك دۆستێكی مسۆگه‌ر- ده‌ست به‌سينگ بۆی ڕاده‌وه‌ستێ. ئه‌وه‌ فرسه‌ته‌ و ده‌بێ سوودی لێوه‌ربگيرێ.

سه‌ره‌رای چالاكی و كارچاكی خودی و سه‌رۆك كۆمار و سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكوه‌زيرانی هه‌رێم، ئيمرۆ ده‌بوايه‌ كاريگه‌ريی لۆبی كوردی له‌ ئاستی ناوچه‌يي و نێو ده‌وله‌تیدا زۆر زياتر بوايه‌. به‌ڵام تا ئێستا لۆبی كوردی زياتر خه‌ريكی ته‌حليل و ته‌ئويله‌، له‌جياتی پلان و ئاكشن. ئه‌و لۆبيه‌ - نه ‌به ‌ژماره‌و نه‌ به‌ ئه‌زموون - ئه‌و جۆره‌ قورسايی و توانايه‌‌ی نيه‌ كه‌ بتوانی به‌ ته‌نسيقيكی فره‌حيزبيه‌وه‌ ‌ به‌ كاری‌‌ چاره‌نوسساز‌‌ هه‌لبستێ و ديواری به‌رهه‌لستيه‌ دژواره‌كان برۆخێنێ.

هۆی سه‌ره‌كيی كه‌م كاريگه‌ريی لۆبی كوردی ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ بێ سه‌روبه‌ريی ناو ماڵی كورد. واته‌: دووله‌تيی حوكمڕانيی؛ ململانێی نێوان پارتی و يه‌كێتی (به‌تايبه‌تی له‌شارێكی گرنگی پڕمه‌ترسی وه‌ك كه‌ركوكدا)؛ ململانێی ناوه‌خۆی يه‌كێتی؛ و دابڕانی پارتی له‌ ميلله‌ت، دابڕانی سه‌ركرده‌كان له‌گه‌ڵ رۆشنبيرانی ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌، بێده‌سه‌ڵاتی په‌رله‌مان و لاوازی موئه‌سسه‌سه‌كانی ده‌وڵه‌ت، گه‌نده‌ڵيی سه‌رتاسه‌ری ناو موئه‌سسه‌سه‌كانی حيزبه‌كان و حوكمه‌ت، تۆراندن و تۆقاندنی خه‌ڵك، كه‌مبڕوايی جه‌ماوه‌ر به‌ سه‌ركرده‌كه‌ی و... هتد. ئه‌وه‌ به‌كورتی. به‌ڵام له‌ نووسراوێكمدا، له‌ ژماره‌ی ئيمڕۆی رۆژنامه‌ی (هاووڵاتی)دا، به‌دوورودرێژی له‌و بابه‌ته‌ دواوم ورۆشنايی زياترم خستۆته‌ سه‌ر نه‌خۆشيه‌كان و چاره‌سه‌ريان.

ئيمرو زياد له‌ هه‌موو رۆژێكی تر، ده‌بێ لۆبی سه‌ركرده‌كانی سياسی كورد له‌ ئه‌مريكا و له‌ ئه‌وروپادا له‌ئاستی ئه‌و مه‌ترسيانه‌دا بێت. به‌ هه‌لمه‌تێكی هه‌مه‌لايه‌نه‌، ده‌بێ كاربكه‌نه‌‌ ‌سه‌ر پلانه‌كانی داهاتوی سه‌رۆك بوش، به‌رله‌وه‌ی له‌ كريسميسی داهاتوودا‌ برياره‌ ستراتيژیه‌ نوێيه‌كانی بدات. واته‌ ته‌نيا دوو دووهه‌فته‌مان له‌به‌رده‌مه‌ بۆ هه‌لمه‌تی لۆبی چاره‌نوسساز. . ده‌بێ كاری ئاكتيڤتر و قه‌به‌تر بكه‌ين له ته‌نيا ده‌ربڕينی ناره‌زايی به‌ ته‌سريحی بێ سوود، قسه‌كردن له‌گه‌ڵ بالوێزێكی ئه‌مريكی كه‌مده‌سه‌ڵات، نامه‌ نووسين به‌ دووربه‌دووری بۆ سه‌رۆك بوش، وه‌يان ناردنی وه‌فدی نزمئاست بۆ ده‌ره‌وه.‌

به‌ئيتيفاق له‌گه‌ل سه‌رۆك كۆرمار، سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكی حكومه‌تی كوردستان ده‌توانن له‌ هه‌ولێر و له‌ كه‌ركوك به‌چه‌ند بڕياردان و هه‌لسوكه‌وتێكی عه‌مه‌لی (پڕ مه‌غزای سياسی) هه‌ڵبستن، كه‌ ئيداره‌ی ئه‌مريكی پێ مشه‌وه‌ش بكه‌ن. به‌خه‌به‌ريان بهێنێته‌وه و نيشانيان بده‌ن ئايا كێ خاوه‌نی گۆڕه‌پانه‌، كورد يان توندڕه‌وی عه‌ره‌ب.

به‌زووترين كاتيش سه‌رۆكی هه‌رێم به‌خۆی و وه‌فدێكی پارتی و يه‌كێتی و حيزبه‌كانی تر، له‌گه‌ل چه‌ند وه‌زيرێك و پسپۆرانی لۆبی كردنی كورد و بێگانه‌، بچنه‌ واشينگتن و له‌ مه‌مه‌ڕه‌كانی برياری سياسی ئه‌مريكيدا كاری لۆبی بكه‌ن. رۆژانه‌ له‌ ئۆفيسێكی (ژووری عه‌مه‌ليات)دا كۆببنه‌وه.‌ خه‌لكی لۆبيزانی موحته‌ريفی ئه‌مريكی به‌كرێ بگرن و بيانخه‌نه‌ سه‌ر روحی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش، بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ پشتگيريی ئيداره‌كه‌ بۆ قه‌زيه‌كه‌مان مسۆگه‌ر بكه‌نه‌وه‌. پێويسته‌ سه‌رۆكی هه‌رێم به‌ ئيسراره‌وه‌ داوای ديده‌نی سه‌رۆك بوش و وه‌زيری به‌رگری نوێ و كۆندۆليزا رايس بكات. ده‌بێ وه‌فده‌كه چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ل گه‌وره‌ سيناتۆر و كۆنگرێسمان و ميديا و رۆژنامه‌وانی ئه‌مريكا رێك بخه‌ن و ئاشكرای بكه‌ن كه‌ كورد رۆلی پاشبه‌گيی قه‌بول نيه‌، و ته‌عاونكردنی مسۆگه‌ر نيه‌. پێويسته‌ ده‌يان سێميناری كراوه‌ رێك بخه‌ن بۆ بيركه‌ره‌وه‌و پسپۆرو خه‌لكی ئه‌كاديمی له‌ موئه‌سسه‌سه‌كانی ئه‌مريكی، بۆ ئه‌وه‌ی واقيعی عيراقيان بۆ شی بكه‌نه‌وه‌ و زه‌روره‌تی داسه‌پاندنی ده‌ستووری عيراقيان نيشان بده‌ن. ئيمرۆ كاتی لۆبی دووربه‌دووری نيه‌، به‌لكو رۆژی بڕياردانه‌، رۆژی لۆبی قورسه‌ به‌ ئاماده‌بوونی خودی سه‌ركرده‌كان- تۆپه‌ قورسه‌كان.

(درێژه‌و ته‌واوكه‌ری ئه‌وباسه‌ له‌ ژماره‌ی ئيمڕۆی هاوڵاتیدا بخوێنه‌وه‌‌).

به‌يكه‌ر-هاميلتن و سه‌ركرده‌ی كورد

سياسه‌تی ئه‌مريكا خه‌ريكه‌ سه‌راوبن ده‌بێ، ئايا سه‌ركرده‌ی كورد به‌شداره‌ يان چاودێر‌

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

هاوڵاتی ژماره‌ 301 - ڕۆژی 22/11/2006 لاپه‌ڕه‌ 13

چاره‌نوسی كورد و عيراق سه‌رله‌نوی كه‌وتونه‌ته‌وه‌ سه‌رمێزی برياردانی ئيمپراتۆری و له مانگی كانونی دووه‌مدا برياری مێژووييان له‌سه‌رده‌درێ. سياسه‌تمه‌داران و چاودێران چاويان بريوه‌ته‌ ده‌رگای ژووری (جه‌يمس به‌يكه‌ر)ی كۆنه وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مريكا. خۆی و(ليی هاميلتن) ی كۆنه‌ كۆنگرێسمانی پارتی ديموكرات، سه‌رپه‌رشتی (گروپی ديراسه‌كردنی عيراق) ده‌كه‌ن بۆ چاوپێخشاندنه‌وه‌ به‌سه‌ر سياسه‌تی ئيدار‌ه‌ی سه‌رۆك بوش و به‌و ئامانجه‌ی كه‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ ستراتيژيه‌كانی وولاته‌كه‌يان بپارێزن له‌شكره‌ حاڵشڕه‌كه‌‌يان له‌ گێژاوكی عیراق رزگار بكه‌ن. ئه‌و گروپه‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتن‌ ده‌يانه‌‌وێت به‌ شێوه‌يه‌كی بنه‌ره‌تی و سيسته‌ماتيك به‌ پلانه‌ كورتخايه‌ن و درێژخايه‌نه‌كاندا بچنه‌وه‌ و له‌ روانگه‌ی ئه‌جامی لێكۆلينه‌وه‌كانياندا، پێشنيازی تازه‌ پێشكه‌ش به‌ سه‌رۆك بكه‌ن. تاكو ئيستا گروپه‌كه‌ چه‌ندين نوێنه‌ری ناردوه بۆ گفتوگۆ كردن له‌گه‌ل سياسه‌تمه‌دارانی ئه‌مريكی و به‌ريتانی و عيراقی و ئێرانی و سوری و گه‌لێكی تريش. سه‌رۆك بوش و سه‌رۆكوه‌زيرانی به‌ريتانی (تۆنی بلێر) يش له‌و كه‌سانه‌بووه كه‌ چاوپێكه‌وتنيان له‌گه‌لدا كراوه‌.

شايانی باسه‌ كه‌‌ مقۆمقۆ و گفتوگۆكانی گروپه‌كه‌ ته‌سه‌روبی كردوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ی ژووری به‌يكه‌ر، و ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌ له‌ گۆته‌و برياره‌كانی ئه‌ودواييه‌ی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش. هه‌ندێك له‌ گۆته و برياره‌‌كان كاريگه‌ری راسته‌وخۆيان هه‌يه‌ له‌سه‌ر ئێستاو ئاينده‌ی كورد، جا به‌ چاك يان به‌ خراپ. بۆ نمونه‌ لادانی تۆپه‌ قورسێكی وه‌ك رامسفيلد له‌ وه‌زاره‌تی به‌رگری كاردانه‌وه‌ی گرنگی ده‌بێ له‌سه‌ر رێره‌وی گشتی سياسه‌تی ئه‌مريكی له‌ عيراق و رێگه‌ خۆش ده‌كات بۆ گۆرانكاری بنه‌ره‌تی، و بگره‌ پاشگه‌ز بوونه‌وه‌ له‌ وه‌عده‌كانی پێشوو. رۆبه‌رت گه‌يت، كۆنه‌ سه‌رۆكی سی ئای ئه‌ی – كه‌ ئێستا جێگه‌ی رامسفيلدی گرتۆته‌وه‌ - يه‌كێك بوو له‌ ئه‌ندامه‌ سه‌ره‌كيه‌كانی گروپه‌كه‌ و بۆ لێكۆلينه‌وه‌كانی سه‌ردانی عيراقی كردوه‌، و له‌وه‌ش ناچێ كه‌ بۆ ئه‌وه‌ هاتبێ كه‌ سياسه‌ته‌كانی رامسفيلد به‌رده‌وام بكات.

به‌گوێره‌ی مه‌نتيق، رێگاكانی كه‌ له‌به‌رده‌م ئيداره‌ی بوش و گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن دانه‌، ديارن. يه‌كه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوری نوێ، عيراق بكه‌نه‌ سێ چوار فيدراليه‌تی نيمچه‌ سه‌ربه‌خۆ، كه‌ هه‌ريه‌كه‌يان مشوری حوكمرانی و خۆپاراستن بگريته‌ ئه‌ستۆ و رێ خۆش بكه‌ن كه‌ له‌شكری ئه‌مريكا له‌ ناوچه‌كانيان بكشێته‌وه‌. دوه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ واز له‌ ديموكراسيه‌ت بێنن و چه‌رخ بگه‌رێننه‌وه‌ دواوه‌، بۆ چه‌سپاندنی ئارامی (له‌جێگه‌ی ديموكراسيه‌ت) له‌ عيراق و ناوچه‌كه‌. واته‌ ده‌ستور به‌لاوه‌ بخه‌ن و رۆلی مه‌ركه‌ز زه‌ق بكه‌ن و‌ حوكمێكی ديكتاتۆری (عه‌سكه‌ری) له‌ به‌غدا دابنێن، به‌وه‌ش رێگه‌ خۆش بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌شكری ئه‌مريكا بكشتێه‌وه‌ ولاتێكی دراوسێ . بێجگه‌ له‌وانه‌، ‌ ئيختياری تريش هه‌ن، به‌لام ئيحتيماليان كه‌متره‌.

به‌ دابه‌شكردنی عیراق هه‌مولايه‌ك براوه ده‌‌بێ

هه‌لبه‌ت ئيختياری يه‌كه‌م بۆ ئيمه‌ دلنياكه‌ره‌وه‌يه‌، له‌به‌رژه‌وه‌نديماندايه، و بگره ئاواتمان ده‌هێنێته‌ دی. بۆ ئه‌مريكاش وا باشتره‌ كه‌ سێ‌چوار هه‌ريمی فيدرالی له‌ عيراق پچه‌سپێنی بێ ئه‌وه‌ی ده‌وله‌ته‌كه‌ به‌ ته‌واوی هه‌لوه‌شێنێته‌وه‌. ئه‌و ئيختياره‌ ئاواتی زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی شيعه‌شه‌، به‌تايبه‌تی ئه‌وانه‌ی سه‌ر به‌ مه‌جليسی ئه‌علا. ئه‌گه‌رچی توندره‌وه‌ سوننه‌و شيعه‌كان سه‌رگه‌رمی شه‌رن و له‌بيركردنه‌وه‌كانياندا ئازاد نين، به‌لام عيراقی فيدرالی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانيشدايه‌‌.

له‌شكر و ئيداره‌ی ئه‌مريكی ده‌مێكه‌ بۆيان ده‌ركه‌وتوه‌ كه حيساباتيان سه‌باره‌ت به‌ دوژمنه‌كانيان هه‌له‌ بوه‌ و سياسه‌تی چه‌وتيان پياده‌كردوه‌ و ته‌جروبه‌كانينان فه‌شه‌لی هێناوه‌. بۆيان ده‌ركه‌وتوه‌ كه‌ به‌ ته‌نيا له‌رێگه‌ی هێزی له‌شكريان و به‌بێ هاوكاری ناوچه‌ عيراقيه‌كان، ده‌ره‌قه‌تی به‌رهه‌لستی ئيران و ئيرهابی قه‌ومی سوننه‌ نايه‌ن. تاكو دێ توانای كۆنترۆل كردنی ئه‌و وه‌زعه‌ی ئالۆزه‌يان كه‌متر ده‌بێ و وێنه‌ی ڤيه‌تنامێكی تريان به‌زه‌قتر دێته‌ به‌رچاو. سه‌رۆك بوش زۆری هه‌ولدا، له‌رێگه‌ی پۆل برێمه‌ر و بالوێزه‌كانيه‌وه‌، يه‌كێتی عيراق بپارێزی و ديموكراسيه‌ت بسه‌پێنی و شیعه‌ له‌ چه‌نگی ئێران ده‌ربينێی و ئيرهابی به‌عس و ئه‌لقاعيده‌ ببه‌زيێنی. به‌داخه‌وه‌، ئه‌و خه‌ونانه‌ هيچيان نه‌هاتنه‌ دی. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، نه‌ك ته‌نيا يه‌كێتی عيراق و ئاشتی توندره‌وه‌ عه‌ره‌به‌كانيان مسۆگه‌ر نه‌كرد، به‌لكو له‌و پرۆسه‌يه‌دا خه‌ريك بو دۆسته‌ ستراتيژيه‌كه‌يان (كورد) زوير بكه‌ن و بيكه‌نه‌ قوربانی بۆچوونه‌ چه‌وته‌كانيان.

گومانی تێدانيه‌ كه‌ بۆ ئه‌مريكا ناگونجێ ئه‌منيه‌تی كوردستان له‌ده‌ست بدات. پێويسته‌ ئه‌مريكا به‌بێ ئه‌وه‌ی گوێ بداته‌ وولاته‌كانی دراوسێ، حوكمرانی كوردستان پته‌وترو فراوانتر بكات، به‌راده‌يه‌ك كه‌ له‌ مه‌ودای سالی داهاتوودا، كه‌ركوك و ناوچه‌ ته‌عريبكراوه‌كان بخاته‌وه‌ سه‌ر ئيداره‌ی هه‌رێم. ئه‌وه‌ش نه‌ك ته‌نيا بۆئه‌وه‌ی‌ كه‌ كورد ڕازی بكات، به‌لكو بۆ ئه‌وه‌شه‌ كه‌ به‌زوويی ناوچه‌ ئه‌مينه‌كان فراوان بكات و به‌ررژه‌وه‌ندی سوپاكه‌ی و سه‌رچاوه‌يه‌كی سه‌ره‌كی نه‌وتی عیراقيش بپاريزێ. له‌كاتی كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانيشی، باشتر وايه بۆ ئه‌مريكا كه‌ له‌شكره‌ سه‌ره‌كيه‌كه‌ی له بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی ناوه‌وه‌ی عيراق بحه‌وێنيته‌وه‌. هه‌ركاتيكيش ويستی ‌ به‌كاري بهێنی بۆ سه‌ركوتكردنی تێرۆر ‌يان هه‌لگه‌رانه‌وه‌ی توندره‌وانی خواروو، ئه‌وا ده‌توانی له‌ كوردستانه‌وه‌ (واته‌ له‌ ناوه‌وه‌ی عيراقه‌وه‌) بۆيان بكشێ، له‌ جياتی ئه‌وه‌ی جارێكی تر وه‌ك داگير كه‌ر بێته‌وه‌ ناو عيراق. خۆ ئه‌گه‌ر بنكه‌ی سه‌ربازی ناوچه‌ی چه‌مچه‌مال ببێته‌ بنكه‌يه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌مريكا، ئه‌وا هه‌لبه‌ت بۆيان ده‌ست نادات كه‌ كه‌ركوك به‌رده‌وام شارێكی نائارام بێ. له‌وه‌ده‌چێ كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد دلی به‌و موعاده‌له‌ مه‌نتيقيه‌ خۆش بێ و قوماره‌كه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بێ كه‌ هه‌ر ئه‌و رێگه‌ مه‌تتيقيه‌ هه‌مان ئيختياری به‌يكه‌ر ده‌بێ. به‌لام به‌داخه‌وه‌، سياسه‌تی ئه‌مريكا قه‌ت له‌سه‌ربنه‌مای مه‌نتيق و به‌رژه‌وه‌ندی دۆسته‌كانی و ئاواتی نه‌ته‌وه‌یه‌كی بنده‌ستی وه‌ك كورد دا دانه‌رژتوه‌. بۆيه‌ با فێل له‌خۆمان نه‌كه‌ين و چاوه‌رێی ئه‌وه‌ نه‌كه‌ين كه چاره‌نوسمان ‌به‌ده‌ستی كه‌سانێكی كوردنه‌ناس، و له‌ژێر فشاری ناحه‌زان، دياری بكرێ.

ئارامی يان ديموكراسيه‌ت

هه‌لبه‌ت رێگه‌ی دووهه‌م جێگه‌ی مه‌ترسيه‌، چونكه‌ له‌و حاله‌ته‌دا ديموكراسيه‌تی عيراق و فيدراليه‌تی كورد ده‌بنه‌ قوربانی ئاراميی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راست، وبه‌وه‌ش ده‌مانگه‌رێننه‌وه‌ سالانی سه‌ده‌ی رابوردوو. بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ده‌ستكه‌وته نوێيه‌‌كانمان ده‌كه‌ونه‌ خه‌ته‌ره‌وه، به‌لكو مسۆگه‌ريشه‌ كه‌‌ فايلی كه‌ركوك هه‌لده‌په‌سێردرێ، وه‌يان ئاوه‌ژوو ده‌كرێته‌وه‌- بۆخاتری ڕازی كردنی توركيا و وولاتانی تری دراوسێ. پرسياری گرنگ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا ئه‌و ئيحتيماله‌ به‌راستی له‌ ئارادايه‌؟ وه‌لامه‌كه‌ی: به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ری ئه‌و ئيحتيماله‌ زياتر نه‌بێ له‌ هی يه‌كه‌م، ئه‌وا كه‌مترنيه.

نيشانه‌ مه‌ترسيداره‌كان

خودی به‌يكه‌ر

جارێ بوونی خودی به‌يكه‌ربه‌سه‌رۆكی گروپه‌كه‌ مايه‌ی ناره‌حه‌تيه‌ بۆ عيراقيه‌كان. به‌يكه‌ر كۆنه‌ وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مريكايه‌، كابرايه‌كی به‌ته‌حه‌فوزه‌، به‌ پێچه‌وانه‌ی رامسفيلد و سه‌رۆك بوش. به‌يكه‌ر به‌ سروشت و به‌ به‌رژه‌وه‌ندی، پرۆعه‌ره‌به‌. ئه‌و گرنگيه‌ی كه‌ خۆی و بازنه‌كه‌ی ده‌وروبه‌ری به‌ وولاته‌ عه‌ره‌بيه ديكتاتۆره‌‌ ده‌وله‌مه‌نده‌كانی ده‌ده‌ن، زۆر زياتره‌ له‌وگرنگيه‌ی كه‌ به‌ وولاتانی ديموكراسی و دۆستانی كورد ئاسايی ده‌ده‌ن. ئه‌گه‌ر به‌كه‌يفی به‌يكه‌ر بوايه‌، رژێمی عيراق رزگار نه‌ده‌كرا وئۆپۆزيسيۆنی عيراقی گفتوگۆی له‌گه‌ل نه‌ده‌كرا و كورديش رۆلی سه‌ره‌كی له‌ پرۆسه‌كه‌دا نه‌ده‌بوو. له‌شه‌ری كوێتی سالی ١۹۹١ دا، به‌يكه‌ر رۆلی سه‌ره‌كی هه‌بوو له‌ رێگرتن له روخانی سه‌دام. بۆيه‌ش رۆلی گرنكی هه‌بوو له‌رێگه‌دان به‌ له‌شكری سه‌ددام ئه‌وساته‌ی كه‌ كه‌وته‌ سه‌ر روحی كورد و شيعه‌. خۆيشی وه‌ك چاودێرێك سه‌يری روداوه‌كانی ناو عيراقی ده‌كرد. سه‌باره‌ت به‌ بانگه‌وازه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی سه‌رۆك بوشی ئه‌وسا (كه‌ تێيدا هانی راپه‌رينی خه‌لكی عيراقی دا له‌دژی سه‌ددام)، به‌يكه‌ر لێكيده‌داوه‌ به‌وه‌ی كه بانگه‌وازه‌كه‌ بۆ خه‌لك نه‌بوو به‌لكو بۆ هاندانی كوده‌تای سه‌ربازی بوو له‌لايه‌ن ئه‌فسه‌ره‌كانی له‌شكری عیراق. ئيمرۆشی له‌گه‌لدابێ، به‌يكه‌ر په‌شيمانی نيشان نه‌داوه‌ له‌ مه‌وقيفه‌كانی و داوای لێبوردنی نه‌كردوه‌. بۆيه‌ش جێگه‌ی سه‌رسورمان نيه‌ كه‌ به‌لای به‌يكه‌ره‌وه‌، ديموكراسيه‌ت له‌ عيراقدا شايانی به‌رگريكردن نيه‌، چونكه‌ بروای پێ نيه‌ و نابێ.

رۆلی وولاتانی دراوسێ

نارحه‌تيه‌كی تر له‌وه‌دايه‌ كه‌ گروپه‌كه‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتن جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌بێ له‌گه‌ل وولاتانی دراوسێ گفتوگۆ بكرێ و رژێمه‌كانيان رازی بكرێن. به‌يكه‌ر، وه‌ كۆنه‌ موحاميه‌ك و بيزنيسمانێك، بڕوای به‌وه‌يه‌ كه‌ سياسه‌ت هه‌موی بريتيه‌ له‌ رێكه‌وتن و موعامه‌له‌ كردن- واته‌ شتێك بده‌ به‌رامبه‌ر شتێكی تر. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و پرنسيپه‌ش بوو كه‌ توانی ته‌حالوفێكی پانوبۆری دژ به‌ سه‌دام پێكه‌وه‌ بنێ (به‌رله‌ شه‌ری كوێت). شايانی باسه‌ كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌يكه‌ر چه‌ندين سه‌ردانی سوريا و توركيای كرد و نوێنه‌ری هه‌نارده‌ وولاته‌كانی تر ی وه‌ك ئێران و له‌ ئه‌نجامدا هێنانيه‌ رێزی حه‌ليفه‌وه‌. له‌هه‌مان كاتدا به‌ قه‌تعي ره‌فزی ده‌كرد كه‌ ئاورێك له‌ كورد بداته‌وه‌، مه‌گه‌ر به‌ موجامه‌له‌ش بێ (كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌نديشياندا بوو). بۆيه‌ش سه‌باره‌ت به‌ حه‌ليفێكی بچوكی وه‌ك كورد، زۆر بێ منه‌ت بوو، به‌لام به‌رامبه‌ر به‌ دوژمنێكی وه‌ك سوريا و ئێران، دڵرازیكه‌ر بوو.

‌به‌راوردی نيه‌ له‌ نێوان ئوسلوبی رازيكه‌ری به‌يكه‌ر و ئوسلوبی چاونه‌ترسی رامسفيلد و باقی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش. هه‌ر بۆنمونه‌، له‌ ٢٠٠١ دا سه‌رۆك بوش (ريچارد ئارميتاج)ی جێگری وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی نارده‌ پاكستان بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رۆك په‌روێز موشه‌رره‌ف بتۆقێنی و پێی بلێ كه‌ ئه‌گه‌ر ته‌عاون نه‌كه‌ن با خۆيان ئاماده‌ بكه‌ن بۆ "بۆمبابارانێك كه‌ بيانگه‌رێنێته‌وه‌ چه‌رخی به‌ردين". مه‌حاله‌ كه‌ ئه‌و جۆره‌ چاوسوركردنه‌وه‌ له‌ راپۆرتی به‌يكه‌ردا ده‌ركه‌وی، له‌دژی دراوسێكانی عيراق. به‌‌لكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، ئه‌گه‌ر بۆ به‌يكه‌ری لێبگه‌رێين، مه‌رجه‌كانی توركيا و ئێران و سوريا و سعوديه له‌سه‌ر عيراق فه‌رز ده‌بێ. جا بيركردنه‌وه‌ی قووڵی پێ ناوێ تاكو بزانين ئايا مه‌رجی ئه‌و ووڵاتانه‌ له‌سه‌ر عيراق (يان كورد) چێ ده‌بێ.

توندی فشاری دوژمن و سستی لۆبی كورد

دلنيام له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ فشاره‌ له‌سه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش تاكو دێ كاريگه‌رتر ده‌بێ و وورده‌ وورده‌ جێگه‌ی خۆی ده‌گرێ. سه‌ره‌ك وه‌زيرانی به‌ريتانيا و ئوستراليا و چه‌ندين وولاتانی تری ئه‌وروپايی (سه‌ره‌رای ميحوه‌ری روس و چين و هاوبير‌ه‌كانيان) هه‌مويان له‌و بروايه‌دان كه‌ ده‌بێ گفتوگۆ له‌گه‌ل ئێران و سوريا و وولاته‌ دراوسێكان بكرێ. ئه‌وه‌ش له‌ كاتێكدايه‌ كه‌ رامسفيلدی شينه‌شاهۆ له‌ حه‌له‌به‌كه‌ نه‌ماوه‌ تاوه‌كو به‌رامبه‌ريان بوه‌ستێ. هه‌ر بۆيه‌ش، ئێمه‌ی كورد نابێ چاوه‌رێی ده‌رچونی راپۆرتی كۆتايی گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن بكه‌ين، ئه‌وجا بيركه‌ينه‌وه‌ ئايا چۆن له‌گه‌لیدا بگونجێين. تا ئه‌وكات، نه‌خشه‌كان نه‌قش ده‌كرێن ورێره‌وی سياسه‌تی ئيداره‌ به‌يه‌كجاری ده‌گۆرێ و كار له‌كار ده‌ترازێ. پێويسته‌ لۆبی كوردی فشاری خۆی بخاته‌ سه‌ر گروپه‌كه‌ وسه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش، بۆ ئه‌وه‌ی كه جارێكی تر‌ئيمه‌ی كورد پشت گوێ نه‌خرێين و نه‌بينه‌ قوربانی ولاتانی دراوسێ. به‌لام ئايا سه‌ركرده‌ی كورد له‌ئاستی ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ خه‌ته‌رناكه‌دا هه‌لمه‌تی ده‌ست پێكردوه‌، وه‌يان چاوه‌رێی قه‌ده‌ره‌؟

ڕۆلی كورد: چاودێره‌ يان ياريكه‌ر‌

سياسه‌تی كورد هه‌رده‌م سياسه‌تی كاردانه‌وه‌ بوه‌ بۆ كاری زلهێزه‌كان. جاران، له‌ سه‌رده‌می شه‌ری سارددا، سه‌ركرده‌ی كورد له‌وه‌ زياتری پێنه‌ده‌كرا. به‌لام ئيمرۆ رۆژی چاو پێخشانه‌وه‌ی نه‌خشه‌كانه‌. ئه‌وكه‌سه‌ی كه‌ خاوه‌ن قه‌زيه‌يه‌ و ده‌نگی به‌رزده‌كاته‌وه‌ خۆی ده‌كاته‌ دڕكێكی موزعيج (بێ ئه‌وه‌ی ببێته‌ دوژمن)، زياتری ده‌ست ده‌كه‌وێ له‌ كه‌سێك كه‌ خۆی ده‌كاته‌ گوڵێك، يان پياوچاكێكی بيده‌نگ‌. هه‌لبه‌ت ئيداره‌ی ئه‌مريكی خۆشحال ده‌بێ ئه‌گه‌ر دۆسته‌ "مسۆگه‌ره‌كه‌ی" به‌كه‌م ڕازی ببێ و به‌بێده‌نگی و ده‌ستبه‌ سينگ بۆی ڕابوه‌ستێ. رۆژگاری سێ سالی رابوردوو سه‌لماندی كه‌وا ئيداره‌ی ئه‌مريكی زياتر خه‌ريكی ڕازيكردنی سواره‌كان بووه‌، چونكه‌ پياده‌كان (بێ پێيه‌كان)ی هه‌رده‌م مسۆگه‌ربووه‌. ئه‌وه‌نده‌ی برێمه‌ر و كۆلن پاول و كۆندۆليزا رايس خه‌ريكی ڕازی كردنی توندڕه‌وه‌ سوننه‌و شيعه‌كان بوونه‌، نيو ئه‌وه‌نده‌ خه‌ريكی ڕازی كردنی دۆسته‌كانيان نه‌بوونه‌. سه‌ركرده‌كان‌ی كورديش له‌ ديوه‌خاندا ناڕه‌زاييان ده‌رده‌بری و له‌ گۆره‌پانيشدا بيده‌نگ ده‌بوون. ئه‌و جۆره‌ سياسه‌ته‌، له‌ رۆژگاری چاره‌نووس سازدا ده‌ست نادات. ئيمرۆ كورد خاوه‌نی خاك و نه‌وت و ميلله‌ته‌، ئه‌مريكا پێويستی پێيه‌تی. ئه‌مريكا به‌رژه‌وه‌ندی ستراتيژی كه‌وتۆته‌ مه‌ترسی و پێويستی به‌ كورد ده‌بێ بۆ پاراستنيان، و بگره‌ به‌بێی به‌شداری ئاكتيڤی كورد پلانه‌كانی ئه‌مريكی هه‌ره‌س دێنی. له‌ داهاتووشدا ئه‌مريكا پێويستی به‌ كوردستان زياتريش ده‌بێ‌ بۆ چه‌ندين پرۆژه‌ی سياسی و سه‌ربازی و ئابوری له‌ ناوچه‌كه‌دا. بۆيه‌ وه‌ره‌قه‌ی كورد براوه‌يه‌، و زه‌رووريه‌ كه‌ سه‌ركرده‌كان تا ئه‌وپه‌ری سوودمه‌ندی به‌كاری بهينن. له‌ گفتوگۆكانیدا له‌گه‌ل ئه‌مريكا، سه‌ركرده‌ی كورد له‌مه‌ودوا ده‌توانی ره‌قيش بێ و نه‌رميش بێ ، به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌نديه‌كانی ميلله‌ت بخاته‌ خه‌ته‌ره‌وه‌. نه‌رمی به‌بێ ره‌قی بێ سووده‌، چونكه‌ ده‌مانكاته‌ نێچيرێكی ئاسان بۆ جه‌يمس به‌يكه‌ر و وولاته‌‌كانی دراوسێمان –به‌وه كاره‌‌ش دوورنيه‌ ئه‌و ده‌ستكه‌وته‌ی هه‌شمانه‌ له‌ده‌ستمان بچێ، چی جای گه‌راندنه‌وه‌ی كه‌ركوك و ناوچه‌ به‌عه‌ره‌بكراوه‌كان. خۆ فيدراليه‌ت و ئه‌گه‌ری سه‌ربه‌خۆيی هه‌ر جێگه‌ی باس نامێنن.

ڕۆلی سه‌ركرده‌ی سياسی كورد

به‌رای من، له‌‌و وه‌زعه‌ ئالۆزو هه‌ستياره‌دا، سه‌ركرده‌ی سياسی كورد ده‌بێ له‌ئاستی ئه‌و مه‌ترسيانه‌ كاری لۆبی بكات له‌ ئه‌مريكا و ئه‌وروپا. پێوسته‌ به‌ته‌ركيزه‌وه‌ ده‌ست به‌ هه‌لمه‌تێكی هه‌مه‌لايه‌نه‌ بكات بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كاربكاته‌ ‌سه‌ر ناوه‌رۆكی راپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتن. ده‌بێ مسۆگه‌ری بكات كه ڕێڕه‌و و‌ نه‌خشه‌و پلانی ئيداره‌ی ئه‌مريكی له‌به‌رامبه‌ر كورددا، به‌تايبه‌تی سه‌باره‌ت به‌ كه‌ركوك، گۆڕانێكی ئه‌وتۆی به‌سه‌ر نايه‌ت. راسته‌ له‌ سه‌ردانی پێشوی سه‌رۆكی هه‌رێمدا بۆ ئه‌مريكا، وه‌فدی كوردی به‌ڵێنی جۆراوجۆری پێدرابوو، به‌لام له‌ روانگه‌ی راپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتندا، ته‌واوی ئه‌و به‌ڵێنانه‌ قابيلی چاوپێداخشاندنه‌وه‌ن. به‌داخه‌وه‌، لۆبی كوردی له‌ ئه‌مريكا، له‌به‌ر ده‌يان هۆ، زۆر لاوازه‌و ئه‌و جۆره‌ زه‌خم و قورساييه‌ی نيه‌ كه‌ بتوانی به‌ ته‌نسيقيكی فره‌حيزبيه‌وه‌ ‌ به‌و كاره‌ چاره‌نوسسازه‌ هه‌لبستێ. له‌و چه‌ند هه‌فته‌يه‌ ناسكه‌ی داهاتودا، هه‌تا رۆژی ده‌رچونی راپۆرته‌كه‌، پێويستيمان به‌ بوونی يه‌كێك له‌ تۆپه‌ قورسه‌كانه‌، له‌ ئاستی سه‌رۆك كۆمار، سه‌رۆك هه‌ريم وه‌يان سه‌رۆكوه‌زيران، كه‌ خۆی بگه‌يه‌نێته‌ واشينگتن، و نه‌يه‌ته‌وه‌ هه‌تا دلنيا ده‌بێ له‌وه‌ی كه‌ ئه‌نجامی پێشنياره‌كانی به‌يكه‌ر له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورددا ده‌بێ. پێشنيازم بۆ سه‌رۆكی هه‌رێم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خۆی و چه‌ندين له‌ پسپۆرانی لۆبی كردن، به‌يه‌كه‌وه‌ له‌ مه‌مه‌ڕه‌كانی برياری سياسی ئيمپراتۆريه‌تی ئه‌مريكيدا كارله‌سه‌ر مسۆگه‌ر كردنی كه‌ركوك و فراوانكردنی هه‌رێمی كوردستان و لابردنی مه‌ترسی دڕنده‌كاری دراوسێكانمان بكه‌ن.

Kurdistan beyond Iraq

The political pressures in Iraq are pushing the Kurds towards independence, says Dlawer Ala'Aldeen.

Dlawer Ala'Aldeen

10 - 11 - 2006 OpenDemocracy

In Iraq, sectarian violence and attacks on United States and British forces are spiralling out of control. The effects on American domestic politics are evident in the historic defeat of the Republicans in the congressional elections. The pressures on the George W Bush administration, and Washington's political leadership more generally, are likely only to intensify in over the next eighteen months.

The Iraq Study Group, co-chaired by former US secretary of state James Baker, is scheduled to report on its recommendations in January 2007. It is expected to propose a "three-in-one" partition of Iraq, dividing the country into Sunni, Shi'a, and Kurdish entities. This is likely to be endorsed by President Bush.

Such a proposal, as long as it includes Kirkuk and other Arabised (hence disputed) territories within Kurdistan, will no doubt be welcomed by the Kurds - anything less that this will be rejected violently. The Shi'a response will be mixed. Abdul Aziz al-Hakim's Supreme Council for the Islamic Revolution in Iraq (Sciri) will approve but only with modifications. Muqtada al-Sadr, and likeminded Shi'a extremist groups, will reject it out of hand. Iraqi prime minister Nouri al-Maliki and his Da'wa party will be in a serious dilemma, namely how to choose between principle and real politics. As for the Sunni Arabs, who once had the whole of Iraq and now face the prospect of being left with the poorest federal entity, they will protest, threaten and eventually succumb.

The proposal to divide Iraq is not new. Influential authors, such as Peter W Galbraith, Ralph Peters, Senator Joseph Biden, Leslie Gelb and others have recently recommended partition as the only way to achieve US objectives. The most elegant, logical and convincing proposal is that of Galbraith, which is detailed in his book The End of Iraq: How American Incompetence Created a War Without End. He displays the obvious and argues for a win-win outcome for all.

The idea is, unsurprisingly, alarming to many Iraqi Arab intellectuals. Zaid al-Ali characterises the partition of Iraq into semi-autonomous federal entities as a "dangerous" concept ("Saving Iraq: a critique of Peter W Galbraith", 26 October 2006). As a Kurd, the question I pose is: dangerous for whom, and why?

United Iraq: myth or reality?

Iraq as a modern political entity is only eighty-five years old. It only came into existence in 1921. Mesopotamia, the land of two rivers (between the Tigris and Euphrates) had been divided by the Ottomans during their centuries of imperial rule into the two administrative wilayets (units) of Baghdad and Basra. The northern neighbours of the people of these areas, living in what Kurds designate as southern Kurdistan, were inhabited by distinct ethnic groups and governed via a third wilayet, in Mosul.

The British occupied Mesopotamia during the first world war and Mosul wilayet by 1920. There were no initial plans to merge the three wilayets; instead the Kurds were offered the chance of going independent. The deposed king Faisal, dethroned by the French in Syria, was offered Mesopotamia by the British. Faisal had never visited Mesopotamia, and regarded it as too Shi'a for his comfort; he therefore lobbied for it to be merged with the Sunni (although Kurdish dominated) Mosul wilayet. The Shi'a revolt of the 1920s and coincidental Turkish political manoeuvres added fire to his argument and settled the outcome.

In 1921, the British fixed a referendum to give the result they wanted: legitimacy to Faisal as the new king of Iraq. Meanwhile, the betrayed Kurds were bombed into submission. The Iraqi air force - built, trained and equipped by the British - carried on the campaign thereafter. With time, the majority of the Kurds eventually embraced the constitutional, semi-democratic rule of the Hashemite kingdom, and settled for demanding their cultural rights within an integral Iraq. However, Iraq's political atmosphere remained unsettled in the face of the storm of extreme Arab nationalism.

Iraqi unity and Arab nationalism

The post-1945 cold war order brought a new wind of pro-Soviet and anti-western Arab nationalist sentiments to the region. Gamal Abdel Nasser of Egypt initiated an epidemic of military-led coup d'ètats, which arrived in Iraq in 1958. The overthrow of the Hashemite monarchy marked a turning point: Britain lost influence over Iraq, and the fate of the Kurds fell into the hands of a series of undemocratic Arab nationalists who ruled Iraq for a decade until, in 1968, Saddam Hussein's Ba'ath party seized power.

Saddam's extremism was neither a surprise nor an alien phenomenon in the middle east. After 1945, the belligerent superpowers had inaugurated brutal regimes throughout the middle east, to secure military, economic and political influences. Saddam was a product of the era and Iraq's bloody history; his regime was ultra-ruthless, rich, shrewd and organised.

Under the complacent view of the superpowers and the Arab League, Saddam pushed all limits. His totalitarian leadership rendered Iraq's ethnic and religious diversities irreconciliable, and deepened the gulf between the ruling Sunni elite and the rest. He maximised Iraq's potential for disintegration, turning it into a bomb primed to explode at the slightest trigger.

Iraq's unity in democracy

After Iraq's regime change in April 2003, the Coalition Provisional Authority's Paul Bremer was given an impossible mandate to keep the country united, ethnically integrated and constitutionally democratic. In his short year, he achieved the opposite and abandoned ship. His policies formalised the ethnic divisions within the country's political institutions, rendering Iraq ungovernable. In the process, he alienated the former Iraqi opposition parties who were eager to share power and responsibility.

Throughout their time in opposition, the mutually distrustful Kurdish, Shi'a and Sunni Arab political parties had little in common in terms of aspirations, strategies or alliances. Not unexpectedly, integration was not on their agenda, before or after regime change. In this period, the best of the mechanisms proposed for preserving Iraq as a unified state was the constitution adopted in the referendum of 15 October 2005.

In essence, the constitution would divide Iraq into federal units (de facto states) with irreversible decentralisation of power. This is designed to prevent the return of dictatorships - a situation to which, as far as the Kurds and the majority Shi'a are concerned, there is no going back. The downside of this devolutionary constitution is that it yields weak governments in Baghdad, invariably composed of a coalition of unwilling and distrusting parties.

The pre-constitution interim government of Iyad Allawi (June 2004 - April 2005) has been the strongest of the post-regime-change period. He shared power with his partners and won their trust. In contrast, his successor as prime minister, Ibrahim Jaafari, provided a good example of how not to rule. He failed to implement the interim constitution, alienated his governing partners and forged unlikely alliances with extremist Shi'a militias.

The Sunnis and most Shi'a (including Hakim's Sciri) were grateful for the strong Kurdish veto wielded by Iraq's president, Jalal Talabani, which prevented Jaafari's re-election. His own successor and the current prime minister, Nouri al-Maliki, promised to be different. His government, however, is crippled by its lack of control over the army, police or intelligence services; essentially, it is now confined to the boundaries of Baghdad's Green Zone and helpless in the face of insensate violence and escalating civil war.

The Kurds' ambitions

Kurdish political leaders in the post-Saddam era, having just about recovered from the genocidal rule of an extreme Arab nationalist, displayed their preference for a democratic Iraq to an isolated and vulnerable Kurdistan. They have manifested this wish by contributing significantly to the professional conduct of the government in Baghdad and have won respect for their focus, professionalism and statesmanship.

The Kurds freely supported the new constitution and the government in the hope that their aspirations and prosperity will be realised within a democratic Iraq. But a number of factors - Jaafari's hesitation in implementing the constitution, extremist (and anti-Kurdish) Arab rhetoric and incipient communal violence - all began to ring alarm-bells. Masoud Barzani, president of the Kurdistan autonomous region, made it clear that the Kurds would review their choice of remaining within Iraq if the agreed constitution was not implemented, or if civil war rages out of control.

The first condition will be tested in a referendum (scheduled for December 2007) on whether the city of Kirkuk should join the Kurdistan autonomous region. The second condition is already ripe. Sectarian killings have increased slowly but exponentially since early 2005 and have gathered greater momentum since the Samarra mosque bombing in February 2006. As a consequence, increasing numbers of Iraqis are fleeing their homes: from 30,000 people by the end of March 2006 to 138,000 by mid-August.

The displaced are families from areas of mixed Sunni-Shi'a communities escaping to parts of the country dominated by their own ethnic or religious group. Joseph Biden has argued in a Washington Post article (24 August 2006) that violence between Shi'as and Sunnis is now the main security threat in Iraq, surpassing even the insurgency and the presence of foreign terrorists in the country.

After Iraq

Is an independent Kurdistan viable? The answer is, most certainly, yes. Kurdistan is economically self-sufficient, more so than many member-states of the United Nations. The international climate is also more favourable. In the past, Turkey, Iran, Syria and other Arab countries have acted against progress in Kurdistan, and they were greatly aided by the fact that the United States found it in its interest to support a stronger (and anti-Iranian) Iraq at the expense of the Kurds and Shi'as. This circumstance has changed since the start of the war on terror.

Moreover, the people of Iraq no longer dispute the right of Kurdish self-determination. Privately and publicly, senior politicians in charge of government, parliament or the partisan media, treat the de facto state of Kurdistan as a reality and would accept a democratically managed separation programme. A minority of Iraqi Arabs would even prefer to have the Kurds out of the Iraqi equation, just as there are a minority of Kurds who would genuinely prefer to remain within the greater Iraq.

In response to the argument that Kurdish independence or the division of Iraq into federal entities is a dangerous proposal, it can be said that "united" Iraq has never been truly united and has always itself been dangerous to its people and its neighbours. The more important question is: what are the least dangerous alternatives?

The obvious options, which will have been considered by the Baker commission on Iraq, include:

• allowing the current situation to evolve naturally: a high risk strategy with no end to a civil war.
• suspending the constitution and parliament, allowing a dictatorial minority rule for an unlimited period (this may temporarily put a lid on the civil war and postpone the break-up of Iraq).
• changing the constitution to centralise power in Baghdad, allowing majority (Shi'a) domination of Iraq (in this case civil war will continue and Kurdistan will go it alone).
• dividing Iraq into several federal entities, capable of self-governing but loosely united within Iraqi boundaries (consistent with the adopted constitution).
• dismember Iraq.

To end the spiralling civil war, secure democracy, contribute to a stable middle east and, crucially, protect American and British interests, the only viable two options available to the Bush administration are the last two. If the fourth were not orchestrated tactfully, the fifth is inevitable, with or without American help. The Biden-Gleb plan to "hold Iraq together" is indeed another way of achieving the fourth.

It is most unlikely that the US will be able to contain violence in Iraq without the help of Iraqis. This can only be accomplished by implementing the constitution, allowing local authorities within each province (federal unit) to fortify their boundaries and take control of their security and day-to-day affairs. Therefore, in reality, the Baker committee has little option but to recommend the least popular but most natural choice. This would involve supporting the Iraqi government to implement the current constitution, dividing Iraq accordingly into small federal units, securing a lasting peace and conducting a programmed withdrawal of coalition troops.

Iraq has never been truly united and never will be. Kurdistan is an independent state-in-waiting. Its birth was delayed, not by Turkey, Iran or the Arab world, but by the cold war world order. Things have changed in the post 9/11 world order. Preserving Iraq's territorial integrity, at the expense of the Kurds, is no longer an option. The only way to slow down or prevent Kurdistan's total devolution is by creating a democratic haven within Iraq and implementing the agreed constitution. If this does not happen, Kurdistan by 2008 is likely to become (after Kosovo?) the 194th member state of the United Nations.