ماده‌ی ١٤٠ و هه‌ڵوێستی سهركردهكانی كورد: ئايا له ئه‌نجامدا كورد براوه ده‌بێ وه‌يان دۆڕاو؟
قوماری كورد له‌سه‌ر هاوپه‌يمانيه‌تی ئه‌مه‌ريكايه، به‌ڵام سه‌رۆك بوش به نهێنی له دژی ڕيفه‌راندۆمه.
ئايا به‌رنامه‌ی ئه‌لته‌رناتيڤ و ئيختياره‌كانی به‌رده‌می سهركردهكانی كورد چين؟
پڕۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين
ئاوێنه، ژماره ٦٧ ، ڕۆژی ١ی مايۆی ٢٠٠٧
به‌شی يه‌كه‌م: هه‌لوێستی دژوار و ڕۆلی بێگانه
هه‌تادێ هه‌ڵمه‌ت و گوشاری ده‌ره‌كی و ناوه‌كی دۆست و دوژمنانی كورد زه‌مينه بۆ هه‌ڵپه‌ساردن و فه‌رامۆش كردنی ماده‌ی ١٤٠ خۆشتر ده‌كه‌ن. له سه‌رۆك بوش و ئيداره‌ی ئه‌مه‌ريكيه‌وه بگره هه‌تا ده‌گاته و هاوپه‌يمانه‌كانيان و دراوسێكانی كورد، و ته‌نانه‌ت ئه‌و عه‌ره‌بانه‌ی كه ده‌نگيان بۆ ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی عيراقيش داوه، هه‌ر هه‌موويان باس له قۆناغی دوای كوشتنی ماده‌ی ١٤٠ی ده‌ستووره‌كه ده‌كه‌ن. به لايانه‌وه، ماده‌كه له ئه‌وه‌ل ساته‌وه قابيلی پياده‌كردن نه‌بوه، و ته‌نيا سهركردهكانی كورد بوون كه ملی ڕێگه‌يه‌كی نامه‌تنيقی و ناواقيعیان گرته به‌ر، وه ئێستا باجی ئه‌و هه‌ڵه‌يه ده‌ده‌ن. به‌ڵام پرسياری گرنگ ئه‌وه‌يه، ئايا سهركردهكانی كورد هه‌وڵيان به ئاراسته‌ی، وه‌يان پێچه‌وانه‌ی، شه‌پۆڵه؟ ئايا چاره‌نوسی كه‌ركوك پێوه‌لكانه به، يان دابڕانه له، هه‌رێمی كوردستان؟
له‌به‌شی يه‌كه‌می ئه‌و ووتاره‌مدا هه‌وڵ ده‌ده‌م باری ئێستای كه‌ركوك و مه‌ترسی ناوه‌كی و ده‌ره‌كیه‌‌كان بخه‌مه ڕوو، وه‌ك پێشه‌كيه‌ك بۆ تاوتوێ كردنی ئيختياره‌كانی به‌رده‌م سه‌ركرده‌ی كوردی. له به‌شی دووه‌مدا (له هه‌فته‌ی داهاتوو) ڕێگاچاره‌سه‌ره ئه‌لته‌رناتيڤه‌كان ده‌خه‌مه به‌رده‌م خوێنه‌ر و بڕيارده‌ره‌كانی كورد، به‌و ئومێده‌ی كه سوودیان هه‌بێ بۆ دۆزينه‌وه‌ی ڕێگای سه‌ركه‌وتن.
ده‌ستێوه‌ردانی ديمۆگرافی كه‌ركوك
مێژووی كه‌ركوك و هه‌ويه‌ی كوردێتی يان توركومانێتی شاره‌كه ميحوه‌ڕی ووتاره‌كه‌م نيه. به‌ڵام بۆ تێگه‌يشتن له ناوه‌ركی بيركاريه سياسيه‌كان، پێويسته جه‌خت له‌وه بكه‌مه‌وه كه‌وا كه‌ركوك شاری هه‌مه ڕه‌گه‌ز و هه‌مه نه‌ته‌وه‌يه. عه‌ره‌ب، وه‌ك كورد وتوركومان، مافی تێدا نيشته‌جێ بوونی به ڕێگای سروشتی هه‌يه. عه‌ره‌بی سوننه‌ی دراوسێ ده‌مێكه به‌هۆی كۆچی كۆمه‌ڵايه‌تی خزاونه‌ته كه‌ركوك، به‌لام عه‌ره‌بی شيعه‌ی دوور (هاورده) ميوانێكی ناسروشتی شاره‌كه‌نه و هاتنيان به مه‌به‌ستی جێله‌ق كردنی خاوه‌ن ماڵ و ململانێی تايه‌فه‌گه‌ری بوه. دۆست و دوژمن دان به‌وه‌دا ده‌نێن كه‌وا كه‌مپه‌ينی به‌عس ديمۆگرافيای كه‌ركوكی گۆڕيوه، به ده‌ركردنی زياتر له ٢٠٠ هه‌زار كورد و توركومان، و جێ داگيركردنيان له‌لايه‌ن هه‌مان ژماره‌ی عه‌ره‌بی شيعه‌ی هاورده. به حيسابی ئيمڕۆ زياتر له ٤۳ هه‌زار خێزانی عه‌ره‌بی هاورده له ۳٨ گه‌ڕه‌كی كه‌ركوك نيشته‌جێ كراون. هاوكات، له سه‌رژمێره‌كانی حه‌فتاكان و دواتريشدا، زۆر له كورد و توركومانه خاوه‌ن مولكه‌كان به عه‌ره‌ب ناونوس كران. سهڕهڕای ئه‌و كه‌مپه‌ينه، له سه‌رژمێری ١۹۹٧دا ڕێژه‌ی عه‌ره‌ب له سه‌دی ٥٨ ی دانيشوانی كه‌ركوكی تێنه‌په‌ڕاند. هاوكات چه‌ندين شارۆچكه و گوندی تری كورد و توركومان، له ليوای كه‌ركوك ته‌عريب كران، وه‌يان خرانه سه‌ر پارێزگاكانی تر.
ماده‌ی ١٤٠
له ڕوانگه‌ی مێژووی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاستدا، ئه‌و پێشێل كردنه زه‌قاوزه‌قه‌ی مافی مرۆڤی كورد و توركومان، ناهه‌قتر بوو له جێله‌ق كردنی ميلله‌تی فه‌له‌ستينی، به‌ڵام له كورد به‌ولاوه، كه‌سی تر ئاماده نه‌بوو ئه‌و به‌راورديه بكات و دان به مافی مرۆڤی كه‌ركوكی دابنێ. ئيتر جێگه‌ی سه‌ر سوڕمان نه‌بوو كه‌وا پڕۆسه‌ی ئاساييكردنه‌وه‌ی كه‌ركوك بوه عه‌زيايه‌ك، كه به هۆيه‌وه كورد دووچاری شه‌رێكی ديپلۆماسی و سياسی چاره‌نوس سازبووه.
له دوای ڕوخانی ڕژێمی سه‌ددام و له‌دوای مشت و مڕێكی بێ پايان، سهركردهكانی كورد و عه‌ره‌ب و توركومان له‌سه‌ر به‌رنامه‌يه‌كی وا ڕێكه‌وتن كه هه‌موو لايه‌ك خۆی به براوه بزانێ. ئه‌و به‌رنامه‌يه له بڕگه‌ی ٥٨ی قانونی ئيداره‌ی كاتی سه‌ره‌دمی برێمه‌ردا چه‌سپا. به گوێره‌ی ئه‌و قانونه، ده‌بوايه له زووه‌وه باری كه‌ركوك ئاسايی كرابايه‌وه، به‌ڵام هه‌ردوو حكومه‌تی يه‌ك له دوای يه‌كی (ئه‌ياد عه‌لاوی) و (ئيبراهيم جه‌عفه‌ری) پشتڕه‌قيان لێكرد و خستيانه پشت گوێ. دڵته‌نگی و توڕه‌يی كورديش له مه‌ڕ ئه‌و كه‌مته‌رخه‌ميه‌دا، بوه هۆی چه‌سپانی بڕگه‌ی ٥٨ له ماده‌ی ١٤٠ی ناو ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی عيراقدا. ئه‌وه‌يش به ده‌ستكه‌وتێكی ميژوويی ده‌ژمێردرێت.
به‌گوێره‌ی ماده‌ی ١٤٠ی ده‌ستوور، ئاينده‌ی كه‌ركوك و ناوچه‌كانی تری پڕ كێشه‌ی دانيشتوانيی، له ڕێگه‌ی پڕۆسه‌يه‌كی سێ قۆناغيی لێكبه‌ستراودا دياری ده‌كرێت. واته: ئاساييكردنه‌وه به‌ر له كۆتايی مارت، و سه‌رژمێری به‌ر له كۆتايی یۆليۆ، و ڕيفه‌راندۆم به‌رله كۆتايی نۆڤه‌مبه‌ری ٢٠٠٧. به‌ڵام له‌و ساته‌وه كه ده‌ستور له ئه‌مبێز گيراوه، كورد زياتر ڕۆڵی چاوێرێكی توڕه‌ی ديوه. سه‌ركرده‌كان گه‌شبين بوون به‌وه‌ی كه هيچ حكومه‌تێكی عیراقی بۆی نالوێ ماده‌ی ١٤٠ هه‌لپه‌سێرێ. به‌ڵام وێڕای ڕێكه‌وتننامه‌ی نوسرا و و فشاری كوردی، ماده‌كه تۆزقالێكيش به‌ره‌و پێشه‌وه نه‌چوو و له‌وه‌ش ناچێ بچێ. ئه‌وه‌تا خه‌ريكه ده‌گه‌ينه هاوين و هێشتا قۆناغی ئاساييكردنه‌وه ده‌ستی پێ نه‌كردوه، چی جای ئاماده‌باشی بۆ سه‌رژمێری له يۆليۆدا. بۆيه، متمانه‌ی نێوان سياسه‌تمه‌داران و خه‌ڵك له نزمترين پله‌دايه، و هه‌ڵوێسته دژبه‌يه‌كه‌كان له ناوه‌وه و ده‌ره‌وه‌ی كه‌ركوكدا گه‌يشتوونه‌ته خاڵێك كه‌وا چاره‌سه‌ركردنی ئاشتيانه‌یان به‌بێ ته‌قاندنه‌وه‌ی توندو تيژی، زۆر زه‌حمه‌ت بۆته‌وه.
كه‌ركوكی بێ نه‌وت
نه‌وت ئه‌و سووته‌مه‌نیه سياسيه ڕاسته‌قينه‌‌يه كه له په‌نای نيشتيمانپه‌روه‌رێتيه‌وه سياسيه‌كانی كورد و غه‌يره كوردی گه‌رم كردوه. نزيكه‌ی هه‌شت له سه‌دی ئه‌و ١٠٠-٢٠٠ بليۆن به‌رميله نه‌وته ئيحتياته ئاماده‌يه‌‌ی عيراق، له پارێزگای كه‌ركوكه. سه‌دی چلی به‌رهه‌می نه‌وتی عيراق و سه‌دی حه‌فتای گازه‌كه‌ی له كه‌ركوكه‌وه ده‌رده‌هێنرێت. ئه‌گه‌ر حه‌وزه نه‌كراوه‌كانيش هه‌لبكه‌ندرێن، ئه‌وا ئيحتياتی نه‌وتی كه‌ركوك ڕهنگه له بيست بليۆن به‌رميل تێپه‌ڕ بكات. دياره له ڕووی دارايیه‌وه، قه‌واره‌ی چاڵه نه‌وتيه پڕه‌كانی كه‌ركوك بايی ئه‌وه‌نده ده‌بێ كه سه‌ركرده سياسيه‌كان فتيلی شه‌ڕی ناوه‌خۆی سێ چوار ميلله‌تی ناته‌بای ناو شارێك به گه‌شی بهێلنه‌وه.
بهلای دراوسێكانی كوردستان، پياده‌كردنی ماده‌ی ١٤٠ داواكاريه‌كی ناهه‌قه، هه‌وڵی كورد ته‌نيا بۆ ده‌ست به‌سه‌ردا گرتنی نه‌وتی كه‌ركوكه، بۆ وه‌ده‌ستهێنانی سه‌ربه‌خۆيی ئابوری و سياسی هه‌رێمی كوردستانه، وه بۆ زياتر ده‌وڵه‌مه‌ندبوونی "سه‌ركرده گه‌نده‌ڵه‌كانيه‌تی". بۆيه، يه‌كێك له ڕێگاچاره پێشنيازكراوه‌كانی بيگانه‌كان ئه‌وه‌يه كه كورد كه‌ركوكی بێ نه‌وت بدرێتێ، تاوه‌كو مه‌يلی سه‌ربه‌خۆيی نه‌مێنێ. دياره له‌به‌ر ئه‌وهۆيانه شه‌ری نهێنيی قانونی نه‌وت گه‌رم بوه و دڵته‌نگی له لايه‌ن سه‌ركرده كورده‌كان په‌يدا كردوه. به‌ڵام هه‌تا ئه‌گه‌ر كورديش كه‌ركوك به نه‌وت بگۆرێته‌وه، توركيا وعه‌ره‌ب و توركومانی كه‌ركوك هێشتا ڕازی نابن چونكه له قه‌ناعه‌ته‌وه مه‌سه‌له‌ی كوردستانيه‌تی كه‌ركوك به خه‌ياڵ و ئه‌فسانه ده‌زانن.
حاڵی كورد و توركومان و عه‌ره‌بی كه‌ركوك
باری گرژی نه‌فسی و سياسی ناو كه‌ركوك له ته‌قينه‌وه نزيك بۆته‌وه. تێرۆريست و توندڕه‌وانی شه‌ری تايه‌فه‌گه‌ری عيراق، له كه‌ركوكيش هه‌وڵيان داوه ئارامی نه‌هێلن و تا ڕاده‌كی زۆريش سه‌ركه‌وتوو بوونه. هه‌ڵبه‌ت تيرۆری عه‌ره‌بی سوننه و شيعه زياتر ئاڕاسته‌ی ئه‌جيندای ئه‌مه‌ريكيه، به‌ڵام كورد به كه‌له‌بچه‌كراوی به‌ره‌نگاریان بۆته‌وه و قوربانی زۆری بۆ داوه. سه‌ڕه‌ڕا، عه‌ره‌ب و توركومانه‌كان پێشمه‌رگه به‌وه تاوانبار ده‌كه‌ن كه‌وا به‌رده‌وام خه‌ريكی گرتن و فڕاندن و كوشتنی ئه‌ندامه‌كانيانن. توندڕه‌وی و تێرۆری خۆيشيان به تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه داده‌نێن. كورد له كه‌ركوك ده‌سبه‌كاره و ده‌سه‌ڵاتی سياسی و ئيداری وعه‌سكه‌ری و پۆليسی له ده‌سته، و خۆی به حكومه‌ت و ئه‌وانی تر به ئۆپۆزيسيۆن ده‌زانێ. دوو حيزبه هه‌ڵسوڕێنه‌ره‌كه‌ش، يه‌كێتی و پارتی، له جياتی پياده‌كردنی به‌رنامه‌یه‌كی سياسی حه‌كيمانه، خه‌ريكی شه‌ڕی جه‌بهه‌وينه و هه‌ڵسوكه‌وتيان كاردانه‌وه‌يه له به‌رامبه‌ر ڕووداوه‌كان.
عه‌ره‌بی كه‌ركوك خۆيان ناته‌با و بێ مه‌رجه‌عن، وه له سه‌ر بنه‌مای مه‌زهه‌ب دابه‌ش بوونه و ده‌ستی ووڵاتانی ده‌وروبه‌ريش به‌سه‌ر ڕێڕه‌وياندا زاڵه. كاونسلی ڕاوێژكاری عه‌ره‌بی (المجلس العربی الاستشاري) توانيويه‌تی به‌شێكی ئه‌و بۆشاييه پڕ بكاته‌وه و عه‌ره‌بی ڕ‌‌ه‌سه‌ن و هاورده له خۆی كۆ بكاته‌وه، و به هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ل به‌ره‌ی توركومانی، دژايه‌تی لايه‌نی كوردی بكات. توندڕه‌وی وه‌ك (موقته‌دا سه‌در) توانيويه‌تی فه‌قيری و حاڵی ناله‌باری سياسی عه‌ره‌به شيعه هاورده‌كان ئيستيغلال بكات بۆ ئه‌جيندای خۆی. فشاری ئاينی و سياسی و دارايی و عه‌سكه‌ری خستۆته سه‌ريان بۆ به‌رهه‌ڵستی كورد. به‌هه‌مان شێوه‌ش، گروپه‌كانی سه‌ر به به‌عس و ئه‌لقاعيده ده‌سه‌ڵاتيان له ناو سوننه‌ی عه‌ره‌ب په‌يدا كردوه و به هۆيانه‌وه ئارامييان هه‌ژاندوه. بێ گومان كوردی توندڕه‌وی سه‌له‌فيش به‌شدارن له كارئاسانكردنی خۆكوژه‌كان.
توركومانه‌كانيش پارچه پارچه و بێ مه‌رجه‌عن. به‌شێكی زۆری سوننه‌كانيان بێ ده‌خلن و به دڵنياييه‌وه حوكمی كورديان قه‌بووله. به‌شێكی تری ئه‌وانه پشتگيری له به‌ره‌ی توركومانی (سه‌ر به توركيا) ده‌كه‌ن، و ته‌نيسيقيان له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بی سوننه هه‌يه. توركومانه شيعه‌كان وه‌لائيان بۆ موقته‌دا سه‌در و مه‌رجه‌عه ئايينيه‌كانی تری شيعه‌يه و ته‌نيسقيان له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی توركومانيدا كه‌مه. توركومانی ئيسلامی يه‌كگرتوو له‌و شيعه مه‌زهه‌بانه‌ن كه به‌شدارن له حكومه‌تی به‌غدا، و به سروشت له دژی كوردستانيه‌تی كه‌ركوكن.
هه‌ڵوێستی عه‌ره‌بی عيراق
ته‌واوی حيزبه عيراقيه‌كان له دژی په‌يدا بوونی هه‌رێمێكی فيدارڵی ده‌وڵه‌مه‌ندی قه‌وميی كوردن، بۆيه‌ش له دژی ڕيفه‌راندۆمن. ته‌نانه‌ت، ئه‌و لايه‌نه عه‌ره‌بانه‌ی كه له سه‌رده‌می ئۆپۆزيسيۆندا پشتگيريان له‌و جۆره فيدراليه‌ته ده‌كرد، له دوای ڕوخانی ڕژێم هه‌ڵوێستيان گۆڕی. له ساڵی ٢٠٠۳، له دانيشتنێكی ناو مه‌جليسی حوكم (سه‌رده‌می برێمه‌ر)، محمد بحرالعلوم ويستی دان به مافی كورد و كوردستانيه‌تی كه‌ركوكدا بنێ. ئيبراهيم جه‌عفه‌ری پسووله‌يه‌كی نهێنی بۆ ڕه‌وانه كردو تێيدا گووتی"ئاگات له ده‌مت بێ، با نه‌كه‌ويه ناو ده‌رگای خيانه‌ته‌وه". له هه‌مان چوارچێوه‌دا حوسێن شه‌هرستانی، ده‌سته‌مۆی سيستانی و وه‌زيری نه‌وتی ئێستا، شه‌كی له كوردستانيه‌تی كه‌ركوكه، نايه‌وێ سه‌روه‌تی شاره‌كه بخرێته به‌ر ده‌ستی سه‌ركرده‌یه‌كی سياسی وا كه "به‌ڕۆژ له عيراق كار ده‌كه‌ن و به شه‌و له ئيسرائيل ده‌خه‌ون".
ئه‌و هه‌ڵوێستانه ده‌ريده‌خه‌ن كه‌وا بێجگه له سوننه‌ی قه‌ومی و شيعه‌ی هاورده، هاوپه‌يمانه شيعه‌كانی شه‌ريكی حوكمڕانيش له ناخدا له دژی گه‌ڕانه‌وه‌ی كه‌ركوكن بۆ سه‌ر هه‌رێمی كوردستان، وه ئه‌وه‌ی له ده‌ستيان بێ ده‌يكه‌ن بۆ ڕێگرتن له پياده‌كردنی ڕێكه‌وتننامه‌كان. له‌سه‌رده‌می برێمه‌ردا، شيعه‌كان و ئه‌مه‌ريكيه‌كان، له دژی هه‌ڵمه‌تی كوردی، پێشنيازی فيدراڵيه‌تی پارێزگاكانيان خسته روو. له دوای مشتومڕێكی زۆر، سهركردهكانی كورد ڕازی بوون به هه‌ڵپه‌ساردنی كێشه‌ی كه‌ركوك هه‌تا ئه‌و كاته‌ی ياسای كاتی و ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی له ئه‌مبێز ده‌گيرێ و حكومه‌تێكی خاوه‌ن سياده هه‌لده‌بژێردرێت. له به‌رامبه‌ر ئه‌و ته‌نازوله‌شدا ده‌ستكه‌وتی كورد بريتی بوو له چه‌سپانی هه‌رێم وه‌ك يه‌كه‌كی فيدرالی، و زمانی كوردی وه‌ك دووه‌م زمانی ڕه‌سمی عيراق، وه ڕيفه‌راندۆمی كه‌ركوك له ياسای كاتی.
كورد ده‌يزانی كه جه‌عفه‌ری و ماليكی، بۆ زامين كردنی پۆستی سه‌رۆكوه‌زيرايه‌تی، وه‌عده‌ی جێبه‌جێ نه‌كردنی ماده‌ی ١٤٠يان به نوسراوه‌يی داوه‌ته موقته‌دا سه‌در. ڕاسته، له‌دوای هه‌ڵمه‌تی نوێی ئه‌مه‌ريكی له دژی سه‌دريه‌كان، كه‌لێنێك كه‌وتۆته نێوان ماليكی و موقته‌دا، به‌ڵام ته‌نسيقی نێوانيان هه‌ر به‌رده‌وامه. هاوكات له‌گه‌ڵ بڕياره‌كانی ماليكی بۆ پياده‌كردنی ماده‌ی ١٤٠، ناصر الربيعی (سه‌رۆكی كوتله‌ی سه‌دريه‌كان) به‌يانێكی ده‌ركرد تێيدا گووتی له‌مه‌ودو ئيمزا بۆ دواخستنی ڕيفه‌راندۆم كۆ ده‌كه‌ينه‌وه. ئێستا هه‌ڵوێستی لايه‌نه شيعه‌كان، وه‌ك هی سوننه‌كان، به ڕاده‌يه‌ك تونده كه هيچ حكومه‌تێكی به‌غدا ناتوانێ جورئه‌تی ئه‌وه بكات كه‌ركوك ته‌سليمی كورد بكاته‌وه. بۆيه ڕهنگه نه‌رميی ماليكی بۆ داواكانی كورد هه‌تاسه‌ر نه‌بێ له‌به‌ر فشاری ناوه‌كی و ده‌ره‌كی.
ده‌ستێوره‌دانی توركيا
ووڵاته‌كانی ده‌وروبه‌ريش، ده‌ستی ئاشكراو نهێننيان له ناو جه‌رگه‌ی ڕووداوه‌كانی كه‌ركوكدا دياره. توركيا به ڕاسته‌وخۆيی و به ناڕاسته‌وخۆيی (له ڕێگه‌ی به‌ره‌ی توركومانی) ده‌ستێوه‌ردانی له ناو كه‌ركوك ئاشكرايه. گرنگی توركيا له‌وه‌دايه كه ده‌نگی ده‌گاته ديوه‌خانی زلهێزه‌كان و قورسايی سياسی و عه‌سكه‌ری خۆی به‌كار ده‌هێنێ بۆ لۆبی كردن له دژی كورد. به بيانوی پاراستنی يه‌كێتی خاكی عيراق و مافی مرۆڤی توركومان، توركيا داوا ده‌كات كه ريفه‌ڕاندۆم نه‌كرێ، وه‌يان ئه‌گه‌ر كرا ته‌واوی خه‌ڵكی عيراق ده‌نگی له‌سه‌ر بده‌ن. ههڕهشهی هاتنه ناوه‌وه‌ی عيراق ده‌كات بۆ لێدانی په‌كه‌كه و پاراستنی توركومان. له‌و ڕۆژه‌وه كه ماليكی نه‌رمی نواندوه بۆ پياده‌كردنی ماده‌ی ١٤٠، توركيا هه‌نده‌ی تر كه‌وتۆته باڵه فركه.
قه‌يرانی ناوه‌كی توركيا
هه‌ڵبه‌ت توركيا له قه‌يرانی كۆمه‌ڵێك ته‌ناقوزات دا ده‌خولێته‌وه. له‌لايه‌كه‌وه، له به‌رژه‌وه‌نديدايه كه‌وا په‌يوه‌نديه‌كی ئابوری و سياسی به هێزی له‌گه‌ڵ عيراق و هه‌رێمی كوردستاندا هه‌بێ. هه‌ڵبه‌ت توركيا به‌رژه‌وه‌ندیه ئابوريه‌كه‌ی له‌لا گرنگتر بوه له مافی توركومانه‌كانی كه‌ركوك. بۆيه‌ش، له‌سه‌رده‌می سه‌ددامه‌وه تا ئێستاشی له‌گه‌ڵدا بێ تۆزقاڵێك خزمه‌تی كۆمه‌ڵگای توركومانی نه‌كردوه، به‌ڵكو به‌كاری هێناون و تووشی سه‌رئێشه‌ی كردون له‌گه‌ڵ ميلله‌ته پێكه‌وه ژياوه‌كانيان.
له‌وه‌ته‌ی باقی عيراق كاول بوه، كوردستان بوه‌ته ته‌نيا سه‌رچاوه‌ی هاتوچۆی بازرگانی و ئيستيسماری بيزنيسی توركی له عيراقدا. له‌مه‌ودای ده‌ساڵی داهاتوودا، ده‌يان بليۆنی نه‌وتی كوردستان له ژێرخان و سه‌رخانی هه‌رێم سه‌رف ده‌كرێ. ته‌واوی ئه‌و مه‌سره‌فه به ڕێگه‌ی توركيا ئهنجام ده‌درێ، بۆيه له‌به‌رژه‌وه‌ندی توركدايه كه به‌شه شێری ئه‌و پاره‌يان ده‌ستكه‌وێ. ئه‌وه‌يش وای كردوه كه بيزنيس و سياسه‌تمه‌داری سيڤيلی توركی ئه‌وله‌ويه‌ت بده‌نه په‌يوه‌ندی ئابوری له‌گه‌ڵ هه‌رێمی كوردستان. له‌به‌ر هه‌مان هۆكاريش، ده‌يانه‌وێ كێشه‌ی په‌كه‌كه به سياسيانه چاره‌سه‌ر بكه‌ن و ئارامی و ديموكراسيه‌ت له‌ناوه‌وه‌ی توركيا بچه‌سپێنن، و له دواڕۆژدا ببنه ئه‌ندامی يه‌كێتی ئه‌وروپايی.
به‌ڵام ئه‌رته‌شی باڵا ده‌ست، ده‌ستی سياسه‌تمه‌داره‌كانی له دواوه گرتوه. به بيانوی پاراستنی ده‌ستوری عيلمانی و به‌رژه‌وه‌ندی باڵای توركيا، كه‌وتونه‌ته دژايه‌تی سه‌ركرده سياسيه‌كانیان. به‌ڵام له ڕاستيدا خه‌ريكی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی تايبه‌تی سه‌ركرده عه‌سكه‌ريه‌كانيانن. ئه‌رته‌ش ده‌وڵه‌تێكی گه‌نده‌ڵه له‌ناو ده‌وڵه‌ت، په‌كه‌كه ده‌كاته بيانگه بۆ پاراستنی قه‌واره‌ی سوپا و ده‌سه‌ڵاتی عورفی و ده‌ستێوه‌ردانی ده‌زگاكانی حوكمڕانی ده‌وڵه‌ت. له‌به‌رژه‌وه‌نديان دانيه كه په‌كه‌كه ده‌ست له كاری چه‌كداری هه‌ڵگرێ، چونكه ئه‌وه هۆی مانه‌وه‌يان ناهێلێ. ئيمڕۆ ئه‌رته‌ش وه‌زعی له هه‌موو ڕۆژانێكی ڕابوردوو خراپتره. له ناوه‌وه، دوژمنه سه‌ره‌كيه (ئيسلاميه)كه‌ی له په‌رله‌ماندا زۆرينه‌يه و حوكمه‌ت و موئه‌سسه‌سه‌كانی ده‌وڵه‌تی له‌به‌رده‌سته. دياره كه ترسی مه‌زنی ئه‌رته‌ش له‌وه‌دايه كه ئيسلاميه‌كان نيازيان وايه ده‌ست له ده‌ستووری توركی وه‌ربده‌ن و ڕۆلی ئه‌رته‌ش له‌سه‌ر شانۆی سياسی لابه‌رن.
بلۆفی ئه‌رته‌ش
جا ئێستا ئه‌رته‌ش خه‌ريكی هه‌ڕه‌شه‌و گوڕه‌شه‌يه، ده‌يه‌وێ باری ناوچه‌كه گرژ بكات، نه‌ك ته‌نيا بۆ ڕێگری له په‌كه‌كه و ڕيفه‌راندۆمی كه‌ركوك، به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ی سياسه‌تمه‌داره توركيه‌كان بخاته ژێر فشار و تاقی كردنه‌وه، و به‌رده‌وامێتی به مانه‌وه‌ی خۆی بدات. سياسه‌تمه‌داره‌كانيش نايانه‌وێ بكه‌ونه ناو ته‌ڵه‌ی ئه‌رته‌شه‌وه، بۆيه ئه‌وانيش له ڕووكه‌شدا توندی ده‌نوێنن له به‌رامبه‌ر په‌كه‌كه و كه‌ركوك، به‌ڵام له ژێره‌وه خواخوايانه كوردی باشوور كاريان لێ ئاڵۆز نه‌كات. ڕهنگه ئه‌رته‌ش بتوانێ، به ڕه‌زامه‌ندی ئه‌مريكی و كوردی عيراق، هێرشی ئاسمانی بكاته سه‌ر بنكه‌كانی په‌كه‌كه‌و زه‌ره‌رێكی دياری كراوی مادديان لێ بدات، به‌ڵام له‌وه زياتريان پێ ناكرێ. خۆ ئه‌گه‌ر په‌ل بۆ كوردستانی باشوور و كه‌ركوك بهاوێن، ئه‌وا له ڕووی سياسيه‌وه، نفوزيان له سه‌ر شانۆی نێوده‌وڵه‌تی و ناوچه‌كه و ناو عيراقدا هه‌تا هه‌تايه ده‌فه‌وتێ. به‌و كاره شێتانه تاقه زلهێز‌ی دونيا له‌خۆينا زوير ده‌كه‌ن، فرسه‌تی هاتنه ناو يه‌كێتی ئه‌وروپا له كيس خۆيان ده‌ده‌ن، و سوودمه‌ندێتی له بازرگانی عيراقی له‌ده‌ست ده‌ده‌ن . بۆيه، مه‌ترسی توركی له‌سه‌ر كه‌ركوك و كوردستانی باشوور زۆر زل كراوه، و له ڕاستيدا هه‌تا دێ ده‌سه‌ڵاتی توركی به‌سه‌ر هه‌ريمی كوردستاندا ڕووی له نه‌مانه. بۆيه‌ش، پێويسته سهركردهكانی كورد به جورئه‌ته‌وه پلان بۆ به‌رپه‌چ دانه‌وه‌ی لۆبی توركی دابنێن و به بێ ترسيه‌وه به‌ره‌نگاريان ببنه‌وه.
ڕۆلی دراوسێكانی تر
ڕۆڵی ئێران نه‌ديوتر و ئاڵۆزتره. له ڕێگه‌ی موقته‌داوه، كۆنتڕۆڵی عه‌ره‌ب و توركومانی شيعه‌ی كردوه، له ڕێگه‌ی (انصار الاسلام)يشه‌وه، نفوزی له نێو تێرۆريستانی سوننه‌دا كاريگه‌ره. ڕهنگه بهلای ئێرانه‌وه گرنگ نه‌بێ ئايا له ئه‌نجامدا كورد كه‌ركوكی ده‌ست ده‌كه‌وێته‌وه يان نا. ئه‌وله‌ويه‌تی ئێران ئه‌وه‌يه كه فه‌شه‌ل به پلانی ئه‌مه‌ريكی بهێنێ له ته‌واوی عيراق، وه نفوزیشی له خواروی عيراق هه‌تا هه‌تايه مسۆگه‌ر بێ. واته ئه‌گه‌ر كورد كه‌ركوكی ده‌ست كه‌وت به‌رامبه‌ر به فيدڕاليه‌تێكی گه‌وره‌ی شيعه‌ی سه‌ر به ئێران له باشووری عيراق، ئه‌وا خۆيان به براوه ده‌زانن. بۆيه، لابردنی مه‌ترسی موقته‌دا و شيعه‌ی هاورده، ده‌كرێ له ڕێگه‌ی ئێرانه‌وه ئهنجام بدرێ. پێويسته سهركردهكانی كوردی ئيستيغلالی كرژی نێوان ئه‌مريكا و ئێران، و قه‌يرانی نێو ده‌وڵه‌تی ئێرانی بكه‌ن بۆ ده‌ستكه‌وتنی ته‌نازولاتی چاره‌نوس ساز له كه‌ركوك.
سوريا و ده‌وڵه‌ته عه‌ره‌بيه‌كانی تريش، له ڕێگه‌ی ئه‌لقاعيده و به‌عس و عه‌شايه‌ری سوننه‌وه، توانای ده‌ستێوره‌ردانيان هه‌يه. سعوديه داوای دواخستنی ڕيفه‌راندۆم ده‌كات، ئه‌ويش به بيانووی ئه‌وه‌ی كه ئه‌وكاره ده‌بێته مايه‌ی زياد بوونی توندو تيژی و ته‌قينه‌وه‌ی پێكدادان. هاوكات سعوديه يه‌كێكه له مه‌سره‌فكه‌ره هه‌ره گرنگه‌كانی توندوتيژی له عيراق، و به ئاشكرا ههڕهشهی له ئه‌مه‌ريكا كردوه كه ئه‌گه‌ر نفوزی ئێران له عيراق كه‌م نه‌كاته‌وه، ئه‌وا پشتگيری له تيرۆری سوننه‌كان زياتر ده‌كات. ڕۆژنامه عه‌ره‌بيه‌كانی به‌غدا باس له‌وه ده‌كه‌ن كه‌وا سعوديه‌كان وه‌عده‌ی دوو بليۆن دۆلاريان به سه‌رۆكی هه‌رێم داوه (له كاتی سه‌ردانه‌كه‌یدا له مانگی ئادار) له‌به‌رامبه‌ر ده‌ساڵ هه‌ڵپه‌ساردنی كێشه‌ی كه‌ركوك. به گوێره‌ی ڕاپۆرته‌كان، سه‌رۆكی هه‌رێم ئه‌و عه‌رزه‌ی سعوديه‌كانی له جێگه‌ی خۆيدا ره‌ت كردۆته‌وه.
بێ ده‌نگی ئه‌مه‌ريكی
زه‌قی مه‌وقيفی ئه‌مه‌ريكی له بێ ده‌نگيه‌كه‌يه‌تی، به بيانوی مه‌شغولیه‌تی له به‌غدا. بهلای بێگانان وايه كه ئه‌و بێده‌نگيه بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی كورده، به‌ڵام له ڕاستيدا وانيه. سياسه‌تی ئه‌مه‌ريكی سه‌باره‌ت به كه‌ركوك پڕ بووه له حه‌زه‌ر، وه جياوازيه‌كی مه‌زن هه‌يه له نێوان هه‌ڵوێستی نهێنی و ئاشكرايان. له‌لايه‌كه‌وه ته‌نيا چاودێرن و زۆركه‌م ده‌ست له كاروباری ئيداره‌و پۆليس و سياسه‌تكاری ناوه‌وه‌ی كه‌ركوك ده‌ده‌ن. سهڕهڕای ته‌وژمی لۆبی توركی له واشينگتۆن، هێشتا سه‌رۆك بوش ملكه‌چی فشاره‌كان نه‌بوه به‌و ڕاده‌يه‌ی كه توركيا ده‌يه‌وێ. له‌به‌رامبه‌ر ئه‌وه‌يشدا، ئيداره‌ی ئه‌مه‌ريكی ده‌ستی كورديان له دواوه كه‌له‌بچه كردوه و ڕێگه‌يان پێ نه‌داوه له ڕووی هێرشی تێرۆری عه‌ره‌بی سوننه‌دا به سه‌ربه‌خۆيی به‌رگری له خۆی بكات. فشاريش ده‌خه‌نه سه‌ر سه‌ركرده‌كان تاوه‌كو نه‌رمی له به‌رامبه‌ر ويستی توركيدا بنوێنن.
ئه‌مه‌ريكيه‌كان وايداده‌نێن كه‌وا له عيراقێكی يه‌ك گرتوودا، توانايان به‌سه‌ر ڕووداوه‌كان زياتر ده‌بێ، و پارچه كردنی عيراق ڕێگه بۆ ده‌ستێوه‌ردانی ئێرانی خۆش ده‌كات. له‌وه‌ش گرنگتر، ته‌ركيزی ئێستای ئيداره‌ی ئه‌مه‌ريكی له‌سه‌ر كشاندنه‌وه‌ی هێزه شه‌ركه‌ره‌كانيانه به‌رله هه‌ڵبژاردنی داهاتوی سه‌رۆكايه‌تی ئه‌مه‌ريكی. واته مه‌سه‌له‌ی ماف و ئاوات و به‌رژه‌وه‌ندی ميلله‌تێكی حه‌ليفيان ئه‌وله‌ويه‌ت وه‌رناگرێ، وه ئه‌گه‌ر پێويست بێ كه‌ركوك ده‌كه‌نه قوربانی هه‌لبژاردنه‌وه‌يان.
هه‌ڵوێستی نهێنی سه‌رۆك بوش
هه‌ندێ سياسه‌تمه‌داری ئه‌مه‌ريكی ڕايان وايه كه‌وا ده‌ستووری ئێستای عيراق چاره‌ی گرفته‌كان ناكات، به‌لام ده‌‌شزانن ده‌ستێوه‌ردانی ئاسان نيه. گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن له كۆتايی سالی ٢٠٠٦دا پێشنيازی كرد كه ڕيفه‌راندۆمی كه‌ركوك دوابخرێ، و شاره‌كه نه‌‌خرێته سه‌ر كوردستان، و ڕێگا چاره‌سه‌رێكی تری به به‌شداری توركيا بۆ بدۆزرێته‌وه. له ترسی كاردانه‌وه‌ی ناڕه‌زايی كوردی، سه‌رۆك بوش خۆی به‌و ئامۆژگاريه پابه‌ند نه‌كرد، و كوردی دڵنيا كرده‌وه كه‌وا ڕێگا چاره‌سه‌ريی ده‌ستووری قه‌بوله. دياره كه ويستی جارێ بابه‌ته‌كان له‌خۆی ئاڵۆزتر نه‌كات، ده‌نا ئه‌ويش و ته‌واوی ٥۳٥ كۆنگرێسمان و هه‌موو پاڵێوراوه‌كانی سه‌رۆكايه‌تی خولی داهاتووی هه‌لبژاردنی ئه‌مه‌ريكی، هه‌ماهه‌نگ بوون له‌گه‌ڵ ئه‌و پێشنازه‌ی به‌يكه‌ر هامليتن. زانياری ناو كۆشكی سپی وا ده‌گه‌يه‌نێ كه‌وا سه‌رۆك بوش به نهێنی داوای كردوه و هه‌وڵی داوه كه ڕيفه‌راندۆمی كه‌ركوك هه‌تا ئاينده‌كی دياری نه‌كراو (هه‌تا هه‌تايه) دوابخرێ.
دياره كه له كۆتاييدا ئه‌مه‌ريكا و حه‌ليفه سه‌ره‌كيه‌كه‌ی (به‌ريتانيا) پشتگيری له ڕيفه‌راندۆم ناكه‌ن و به‌و هه‌موو لايه‌كيان ڕێگه‌ی لێده‌گرن. هه‌ڵبه‌ت ئه‌وان خاڵی لاوازی كورد به‌باشی ده‌زانن و كاريشی تێ ده‌كه‌ن، وه له زۆر ڕووه‌وه ده‌توانن فشاری ڕاسته‌وخۆ بخه‌نه سه‌ر سه‌ركرده‌كانيان، وه‌يان به ناڕاسته‌وخۆ به توركيا بيانترسێنن. هه‌ربۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش، ئه‌مه‌ريكا (جه‌نه‌ڕاڵ جۆزێف ڕالستۆن) و به‌ريتانيا (ئێدريان ڕيبی) له بۆ ناوچه‌كه هه‌ناردوه، و تا ڕاده‌يه‌كی زۆريش كاره‌كانیان ئه‌نجامی هه‌بوه. سهڕهڕای ئه‌وه‌يش، ئه‌گه‌ر سه‌رۆك بوش بۆی ده‌ر‌كه‌وێ كه‌وا نرخی سه‌قامگير كردنی ئاسايش له به‌غدا، له‌ده‌ستدانی ئاسايشه له كه‌ركوك، ئه‌وا ڕهنگه زووتريش قورسايی شه‌خسی خۆی بخاته گه‌ر بۆ نه‌رم كردنی هه‌ڵوێستی سهركردهكانی كورد. بۆيه ده‌بێ سهركردهكانی كورد وای دانه‌نێن كه ئه‌مه‌ريكايان له پشته و پشتگيريه‌كه‌يان هه‌تا سه‌ره.
ڕيگاچا‌ر‌ه‌ی بێگانه‌كان
سهڕهڕای لێشاوی لۆبی ده‌ره‌كی و ناوه‌كی له دژی ده‌ستور، تا ئێستا هيچ بێگانه‌يه‌ك پێشنيازی ڕێگاچاره‌يه‌كی به‌ديلی ماقولی پێشكه‌ش به كورد نه‌كردوه. (ئينته‌رناشنال كرايسز گروپ) ته‌نيا لايه‌نن كه به‌و دواييه به‌رنامه‌يه‌كی به‌ديليان خستۆته ڕوو، ئه‌ويش ئاراسته‌ی كورد نه‌كراوه. پێشنيازيان كردوه كه‌وا ڕيفه‌راندۆم دوابخرێ، كه‌ركوك (به، وه‌يان به‌بێی، شارۆچكه و دێهاته‌كه‌كانی) بكرێته هه‌ريمێكی فيدرالَي كاتيى. ده‌سه‌ڵات له نێوان هه‌رچوار لايه‌نه سه‌ره‌كيه‌كه‌ی دانيشتوانی (به هاورده‌كانه‌وه) دابه‌ش بكرێ، پۆسته گرنگه‌كان له كورده‌كان بستێندرێته‌وه. ئاساييكردنه‌وه و چاره‌سه‌ركردنى كێشه‌ى مولَكايه‌تى له رێگاى ئه‌و قانون و ميكانيزمه‌‌ی كه له ئارادايه و به شێوه‌ی ئاستيخوازانه ئهنجام بدرێ. نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان (UN) له سه‌رپه‌رشتی كردنی پڕۆسه‌ی دابه‌ش كردنه‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات و پۆسته سه‌ره‌كيه‌كان به‌شدار بێ، ئه‌وه‌يش نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای زۆرينه، به‌ڵكو بۆ ڕازی كردنی هه‌موو لايه‌ك. توركيا، شان به شانی كورد و حكومه‌تی به‌غدا و ئه‌مه‌ريكا، به‌شداری سه‌ره‌كی بن له سه‌ر مێزی هه‌موو گفتوگۆيه‌ك. ئه‌مه‌ريكاش به ڕاسته‌وخۆيی كاری ئاسايش و پۆليسی كه‌ركوك بگرێته ده‌ست و پۆسته سه‌ره‌كيه‌كان له كود بستێنێته‌وه.
كرايسز گروپ له نزيكه‌وه ئاگاداری باره كرژه‌كه‌ن، به‌ڵام له كاتی نوسينياندا، ته‌نيا ڕه‌چاوی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی غه‌يره‌كورديان كردوه، وه داواكاريه‌كانی كورديش به ناواقيعی و ناماقول داده‌نێن. خۆ چه‌ندين بڕگه‌ی پێشنيازه‌كانيان زه‌قاوزه‌ق كار له كورد ئاڵۆز ده‌كه‌ن و ڕۆلی ناحه‌زه‌كان زاڵ ده‌كه‌ن. توركيا ده‌كه‌نه شێری گفتۆگۆ، كه له ڕاستيدا پێويسته هه‌ر جێگه‌ی باس لێوه كردن نه‌بێ. ڕۆلی نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان زه‌ق ده‌كه‌ن كه له ڕاستيدا ئه‌وانه حيساب بۆ كه‌مايه‌تی ناكه‌ن و به سروشت له به‌رژه‌وه‌ندی ووڵاته ئه‌ندامه‌كانیان ڕه‌فتار ده‌كه‌ن. بێ گومان ده‌ركردنی كورد له ده‌سه‌ڵات و پۆسته سه‌ره‌كيه‌كانی كه‌ركوك مانای بنده‌سته كردنی كورد و سه‌راوبن كردنی هاوكێشه‌كانه له دژی كورد.
كرايسز گروپ داوا له ئيداره‌ی ئه‌مه‌ريكی ده‌كات به كه‌مپه‌ينێكی ئاكتيڤ هه‌لسێ بۆ ئه‌نجامدانی سێ كاری لێكبه‌ستراو كه هه‌رسێكيان بۆ ته‌نازول پێ كردنی كورده. له‌لايه‌كه‌وه پێشنياز ده‌كات كه‌وا له‌رێگه‌ی قانونی نه‌وته‌وه، فاكته‌ری نه‌وت له هاوكێشه‌كان ده‌رهێنێ بۆ ڕێگرتن له جيابوونه‌وه‌ی كورد له عيراق. دووهه‌ميان، حكومه‌ت و ده‌سه‌لاتدارانی هه‌رێمی كوردستان ده‌ست له كه‌ركوك و ڕيفه‌راندۆم هه‌لبگرێ. سێهه‌ميان، كيشه‌ی په‌كه‌كه و توركيا چاره‌سه‌ر بكرێ له ڕێگه‌ی ته‌سليم بوونه‌وه و تاواندنه‌وه‌ی په‌كه‌كه به يارمه‌تی ده‌سه‌ڵاتدارانی كوردی باشور. هه‌ڵبه‌ت ئه‌وان په‌كه‌كه ناو ناهێنن به نوێنه‌ری بزوتنه‌وه‌ی ڕزگاریخوازی كوردی باكور، و پێشنيازی پياده‌كردنی ديموكراسيه‌ت له توركيا ناكه‌ن، و ئيشاره‌تێكی مرۆڤانه بۆ كوردی باكور ناكه‌ن. واته له هيچ له‌و پێشنيازانه‌دا، جه‌خت له عه‌داله‌تی قه‌زيه‌ی كوردی كه‌ركوك ناكه‌نه‌وه، به‌ڵكو ده‌سه‌ڵاتدارێتی كوردی به ناهه‌قكار و دڕنده له قه‌له‌م ده‌ده‌ن. وه ده‌يانه‌وێ كه‌ركوك بگه‌ڕێته‌وه سه‌ر بارو دۆخی سه‌رده‌می سه‌ددام.
پێشنيازی فيدراليه‌تی كه‌ركوك
فيدراليه‌تی كه‌ركوك له ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم
بهلای بێگانه‌كانه‌وه، هه‌تا كه‌ركوك له عيراق بێ كورديش عيراقيه. ده‌وڵه‌تی كوردی سه‌ربه‌خۆ به‌بێی كه‌ركوك خۆی ناگرێ. وه هه‌رێمی كوردستان خۆی وا نيمچه دابڕانێك له عيراق دابڕاوه، وه له‌دوای ده‌سته‌كه‌وتنه‌وه‌ی كه‌ركوك كورد هيچ هانده‌رێكی نامێنی تا له ناو عيراقدا بمێنێ. به مانايه‌كی تر، لكاندنی كه‌ركوك به هه‌رێمی كوردستان مانای دابه‌ش كردنی حه‌تمی عيراق و دامه‌زرانی مسۆگه‌ری ده‌وڵه‌تی كوردستانه. بهلای ئه‌و بێگانانه و به ڕای هه‌ندێ له سهركردهكانی كوردی به‌غدا، ده‌كرێ كه‌ركوك ببێته فيدراليه‌تێكی ته‌نيا، له ده‌ره‌وه‌ی حوكمی هه‌رێمی كوردستان و مه‌ركه‌زی عيراق، به چاودێری نه‌ته‌وه يه‌كگرتوه‌كان.
هه‌ڵبه‌ت، دڵی سه‌ركرده كورده‌كان به‌وه خۆشه كه‌وا زۆرينه‌ی كه‌ركوك كوردن و ده‌سه‌ڵاتی حيزبه كورديه‌كان و هه‌رێمی كوردستان به‌سه‌ريدا مسۆگه‌ره. به‌ڵام ئه‌وه ڕهنگه وا نه‌بێ، چونكه له ئاينده‌دا، بهلای دانيشتوانی كه‌ركوك (به كورد و غه‌يره كورده‌وه)، به‌رژه‌وه‌ندی ناوچه‌يی شاره‌كه‌يان ئه‌وله‌ويه‌ت وه‌رده‌گرێ، و هاوده‌نگيان له‌گه‌ڵ باقی كوردستان مسۆگه‌ر نابێ. ئه‌و ئه‌نجامه له ڕووی كۆمه‌ڵايه‌تی و زمانه‌وانيه‌وه گرفت نيه، به‌ڵام له ڕووی سياسيه‌وه، له قورسايی ده‌نگ و لۆبی سياسی كوردی كه‌م ده‌كاته‌وه. وه له ڕووی ئابووريه‌وه، خێراتی كه‌ركوك بۆ باقی كوردستان كه‌متر ده‌بێت و ده‌سه‌ڵاتی سه‌ركرده‌ی سياسی كوردی به‌سه‌ريدا كه‌متر ده‌بێته‌وه. ئه‌وه خۆی له خۆيدا بۆ كه‌ركوكيه‌كان سوودی هه‌يه، و بۆ پارتی و يه‌كێتی مه‌ترسی هه‌يه. ڕهنگه له‌ڕووانگه‌‌يه‌كی ته‌سكی حيزبايه‌تیه‌وه، يه‌كێتی به‌وه ڕازی ببێ چونكه كه‌ركوك به گۆڕه‌پانێكی سروشتی خۆی ده‌زانێ. به‌ڵام پارتی ئه‌وه به مه‌ترسی ده‌زانێ، چونكه له‌كۆنه‌وه جه‌ماوه‌ری حيزبه‌كه له‌و شاره‌دا لاوازه، سهڕهڕای كاری بێ ووچانی سهركردهكانی پارتی ومه‌شغه‌له‌تی يه‌كێتی به قه‌يرانی ناوه‌خۆيی. هه‌لبه‌ت، هه‌ردوو لايان هه‌ڵه ده‌كه‌ن ئه‌گه‌ر چاره‌نووسی كه‌ركوك و كوردستان له ڕوانگه‌ی ته‌سكی حيزبايه‌تی و وه‌زعی جه‌ماوه‌ری ئێستايان دياري بكه‌ن.
فيدراليه‌تی كه‌ركوك له‌ناو هه‌رێم
ده‌كرێ كه‌ركوك به‌ڕه‌زامه‌ندی كورده‌وه بكرێته "حاله‌تێكی تايبه‌ت" و نيمچه فيدراليه‌تێكی سه‌ربه‌خۆ به‌ڵام له‌ناو هه‌رێمی كوردستان. له‌و حاله‌ته‌دا، ده‌كرێ پارێزگاكانی تری كوردستان هه‌مان سيفه‌تی نيمچه سه‌ربه‌خۆيان له‌ناوه‌وه‌ی هه‌رێم هه‌بێ، به‌ڵام هه‌موويان ده‌بێ سه‌ر به يه‌ك په‌رله‌مان و يه‌ك حكومه‌تی هه‌رێم و يه‌ك سه‌رۆكايه‌تی هه‌رێم بن. خۆ ئه‌و جۆره بۆچوونه سوودمه‌نده و به‌ڵكه ديموكراسيه‌ت له كوردستان به‌هێز ده‌كات، و ڕێگه له ديكتاتۆريه‌ت و ئۆتۆكراتيه‌ت ده‌گرێ. هه‌لبه‌ت ئيمڕۆ سلێمانی و هه‌ولێر هه‌ر به‌ناو يه‌كگرتوون به‌ڵام له ڕاستيدا دوو فيدراليه‌تی نيمچه سه‌ربه‌خۆن، و كه‌ركوكيش سێهه‌ميان ده‌بێ. له‌و حاله‌ته‌دا، مه‌رجه كه پڕۆسه‌ی ئاساييكردنه‌وه‌ی كه‌ركوك به‌رده‌وام بێ، ئه‌وجا باس له دابه‌ش كردنی ده‌سه‌ڵاتی ناوشار بكرێ و به قازانجی هه‌موو لايه‌ك ببڕێته‌وه. هه‌ندێ له سهركردهكانی كورد (بۆ نمونه تاله‌بانی) پشتگيری خۆی له به‌شداری ده‌سه‌ڵات به ڕێژه‌ی ۳٢-۳٢-۳٢-٤ بۆ كورد-عه‌ره‌ب-توركومان-كلدۆئاشوريه‌كان ده‌ربڕيوه. ده‌شكرێ ئه‌و شوێنانه‌ی كه توركومان، عه‌ره‌ب يان كلدۆئاشووريه‌كان تێيدا زۆرينه‌ن، جۆره حوكمێكی زاتیان هه‌بێ كه تێيدا گه‌شه به كه‌ڵتور و هه‌ويه‌ی قه‌وميان بده‌ن.
له به‌شی دووه‌می ئه‌و ووتاره‌دا (له هه‌فته‌ی داهاتو)، ڕێگا چاره‌ی ده‌ستووری و ئيختياره‌كانی به‌رده‌می كورد و هه‌ڵوێستی سهركردهكانی كورد تاوتوێ ده‌كه‌م.
No comments:
Post a Comment