تێڕوانينێكی ستراتيژی له قه‌يرانه يه‌ك له‌دوای يه‌كه‌كان
به‌شی دووه‌م: ڕێڕه‌وی هه‌رێم و و به‌رنامه‌ی ڕزگاربوون
به‌شی دووه‌م: ڕێڕه‌وی هه‌رێم و و به‌رنامه‌ی ڕزگاربوون
هاوڵاتی، ژماره ٤٥٨، ڕۆژی ١٧/۹/٢٠٠٨ لاپه‌ڕه ٥
پڕۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌ددين
له به‌شی يه‌كه‌می ئه‌و وتاره‌دا (هاوڵاتی چوارشه‌ممه‌ی ڕابوردوو)، گرفته سه‌ره‌كيه‌كانی سياسه‌ت و ستراتيژيه‌تی كورد تاوتوێ كران و جه‌خت له‌سه‌ر دۆزينه‌وه‌ی ڕێڕه‌وی ڕزگاركردنی بزوتنه‌وه‌كه كرا. ئه‌و به‌شه‌ی دووه‌م بۆ پێشنياز كردنی ڕێگاچاره‌كان و داڕێژتنی بهرنامهيهكی تۆكمه ته‌رخان كراوه، به‌و ئومێده‌ی كه سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كان بۆ مه‌به‌ستی فرياكه‌وتنی بزوتنه‌وه‌كه و كۆتايی هێنان به زنجيره قه‌يرانه‌كان سوودی لێ ببينن.
پێناسه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی هه‌رێم
سه‌ركرده‌كانی كورد هيچ ڕێگايه‌كی تريان له‌به‌رده‌م نه‌ماوه له غه‌يری داهێنانی پڕۆسه‌يه‌كی نوێی سه‌رده‌ميانه بۆ بيركردنه‌وه‌ی ستراتيژی و دياريكردنی به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی هه‌رێم. داهێنانی موئه‌سسه‌سه‌ی بيركردنه‌وه (ثينك تانك) پێويسته بۆ ئه‌وه‌ی شاره‌زايان و سياسه‌تمه‌داران سوود له زانياريه ناوه‌كی و ده‌ره‌كيه نهێنی و ئاشكراكان وه‌ربگرن و به‌يه‌كه‌وه به‌ڕژه‌وه‌ندی سه‌ره‌كی هه‌رێم ده‌ستنيشان بكه‌ن، و ئه‌جيندای ئه‌وله‌وياته‌كان دابڕێژن و بهرنامهيهكی تۆكمه بۆ پياده‌كردنی ئه‌و ئه‌جيندايانه و بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی مه‌ترسيه‌كان دابڕێژن.
پێويسته سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كان ههموو حيزب و ڕێكخراو و لايه‌نه‌كانی ناو ده‌سه‌لات و ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات مولزه‌م بكه‌ن به‌وه‌ی كه‌س بۆی نه‌بێ له ڕێڕه‌و و به‌رنامه‌ی هه‌رێم لابدات وه‌يان له دژی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی هه‌رێم كاری سياسی ئه‌نجام بدات. دياره كه تا ئێستا مه‌كته‌ب سياسیه‌كان، وه‌يان سه‌رۆك حيزب و ئالقه ته‌سكه‌كانی ده‌وره‌یان، هه‌رخۆيان به كاری ئه‌و جۆره موئه‌سسه‌سه‌يه‌ی بيركردنه‌وه هه‌ڵساون. به‌ڵام ئه‌زموونه‌كان نيشانيان داوه كه ئه‌و سه‌ركردانه ته‌نيا له ڕوانگه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی خۆيان و حيزبه‌كانيان به‌رنامه‌يان داڕژتوه و به‌رنامه‌كانيشيان زۆر به‌گران له‌سه‌ر دۆزی ميلله‌ت و چاره‌نوسی بزوتنه‌وه‌كه كه‌وتووه. به كه‌ڵتوور، سه‌ركرده ڕۆژهه‌ڵاتيه‌كان هێڵی جياكه‌ره‌وه له نێوان به‌رژه‌وه‌ندی گشتی و تايبه‌ت دروست ناكه‌ن، و به‌ڵكو به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی وڵات به پاشكۆی به‌رژه‌وه‌نديه تايبه‌ته‌كانه‌وه ده‌به‌ستن، له‌جياتی پێچه‌وانه. خۆ له كهڵتووری سياسه‌تكردن و و شێوازی حوكمڕانی كورديدا، لادان له خه‌تی گشتی و كاركردن له دژی به‌ڕژه‌وه‌ندی به‌رزی هه‌رێم قه‌ت ڕێگه‌ی لێ نه‌گيراوه و خودی سه‌ركرده‌كانيش نه‌يانتوانيوه خۆيان له دژه‌به‌ڕژه‌وه‌نديه‌كان بترازێنن.
ئايا كورد له عيراقدا شه‌ريكه؟
سه‌رۆكی هه‌رێم پرسياری عيراقێتی كوردی ئاراسته‌ی نه‌يار و دۆسته عيراقيه‌كان كردوه و ده‌پرسێ ئايا ئه‌وان له عيراقدا كورد به شه‌ريك داده‌نێن؟ هه‌روه‌ها داوای وه‌ڵام دانه‌وه‌ش له‌وان ده‌كات تاوه‌كو كورديش خۆی به‌لايه‌كدا بشكێنێت. به‌ڵام ده‌بێ كورد ئه‌و پرسياره پڕله‌هه‌ڕه‌شه‌يه له‌خۆی بكات و هه‌رخۆيشی وه‌ڵامی خۆی ئاماده بكات. پێويسته كورد له لای خۆيه‌وه ساغی بكاته‌وه ئايا عيراقيه و بۆ عيراق كارده‌كات و له ڕێگه‌ی ده‌ستووری به‌غداوه مافه‌كانی ده‌پارێزێت، وه‌يان كوردستانيه و كار بۆ ده‌وڵه‌تی كوردی ده‌كات و چاوه‌ڕێی فرسه‌تی له‌باره بۆ جيابوونه‌وه؟
سه‌ركرده‌كانی كورد تۆمه‌تباركراون كه‌وا له كاتی ته‌نگانه‌ی ناوه‌كی (وه‌ك كێشه‌ی دياله و خانه‌قين)و له قه‌يرانی ده‌ره‌كيدا (وه‌ك له‌شكركێشيه‌كه‌ی توركيا) ئيديعای عيراقپارێزی ده‌كه‌ن و چاوه‌ڕێی هانای به‌غدان، كه‌چی له كاتی باڵاده‌ستيدا كوردستانين و به‌غدا به دراوسێ داده‌نێن. له ڕاستيدا، ئيمڕۆ كورد هيچ چاره‌يه‌كی تری له‌به‌رده‌مدا نيه له غه‌يری عيراقێتی، وه ئه‌گه‌ر به كاروكردار نه‌يسه‌لمێنن كه خۆيان به خاوه‌ن ماڵ و شه‌ريكی عيراق ده‌زانن ئه‌وا ته‌واوی به‌رژه‌وه‌نديه چاره‌نوس سازه‌كانی هه‌رێم ده‌كه‌ونه مه‌ترسيه‌وه. پێويسته كورد به‌رنامه‌ی عيراقی هه‌بێت و له چوارچێوه‌ی ئه‌و به‌رنامه‌يه‌دا هاوپه‌يمانێتی له‌گه‌ڵ كوتله‌كانی تر ببه‌ستێ. واته، چيتر ته‌نيا وه‌ك كوتله‌يه‌كی كوردی ناوچه‌گه‌ر و نوێنه‌ری هه‌رێمێكی بچوك كراوه ڕ‌ه‌فتار نه‌كات.
مافی چاره‌يخۆنوسين له ناو عيراقدا
جێگه‌ی داخه كه‌وا سه‌ركرده‌كانی هه‌رێم له نێوان دوو ئاگری ده‌ستكردی خۆيان سوتاون. نه له عيراقدا عيراقين و نه له هه‌رێمدا خه‌ريكی وڵاتسازين بۆ ئاماده‌باشی تا فرسه‌تی ئاينده. له به‌رژه‌وه‌ندی كوردی هه‌رێمدايه كه ئيمڕۆ ته‌ركيز بكاته مسۆگه‌ر كردنی مافی مرۆڤی كورد له چوارچێوه‌ی عيراقێكی ده‌وڵه‌مه‌ندی ديموكراسیدا. ئه‌و ده‌ستووره‌ی ئيستای عيراق، با جارێ كامليش نه‌بووبێ، به‌ڵام هه‌تا دێ وا له سه‌رده‌ستی كورد و پێكهاته جياجياكانی تری عيراقدا ڕووی له كامل بوونه. هاوكات كورد ده‌توانێ بناغه‌ی موئه‌سه‌سه‌ی ده‌وڵه‌تی كورد دابنێ به‌بێ ئه‌وه‌ی عيراقيه‌كانی تر بتوانن ڕێگه‌ی لێ بگرن. به‌وه‌ش له لايه‌كه‌وه عيراقيه و عيراق ده‌دۆشێ و مافی بنه‌ڕه‌تی كورد له چوارچێوه‌ی ده‌ستووره‌كه‌يدا مسۆگه‌ر ده‌كات، له‌لايه‌كی تريشهوه خه‌ريكی ئاماده‌باشی بێ تاوه‌كو له‌گه‌ل يه‌كه‌مين فرسه‌تدا ده‌وڵه‌تی كوردی دابمه‌زرێنێ.
مه‌سه‌له‌ی مافی چاره‌يخۆنوسينی كورد زۆر گوتراوه و ئيمڕۆ له بيری ههموو عیراقيه‌كدا چه‌قيوه. بۆيه، پێويست به دووپاتكردنه‌وه‌ی به‌رده‌وام ناكات. با كاری به‌بيرهێنانه‌وه‌كه بۆ نووسه‌رانی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌ڵات لێبگه‌رێن. سه‌ركرده‌كان ده‌توانن له ژێره‌وه هانی ئه‌و جۆره نوسينه بده‌ن، به‌ڵام پێويسته ده‌سه‌لاتداره‌كان به هه‌ستياريه‌وه خۆيان له‌و مه‌سه‌لانه بده‌ن و له قالبی پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزه‌وه ته‌سريحه‌كانيان دابڕێژن . خۆ كورد ده‌توانێ له ناو هه‌رێمدا كار بۆ ده‌وڵه‌ت بكات به‌بێ ئه‌وه‌ی ناوی بنێ ده‌وڵه‌تسازيی. هاوكات وا له عيراقيه‌كانی تر بكات كه هه‌ست بكه‌ن به‌وه‌ی هه‌تا عيراق ديموكراتی بێ و مافی كورد بدات ئه‌وا كورد به‌شێكی دانه‌بڕاوه له‌ناو عيراقێكی گرنگ. هه‌ركاتێكيش هه‌ڵوێستی شۆڤێنی زۆرينه‌ی عه‌ره‌ب زيادی كرد و له ديموكرسيه‌ت پاشگه‌ز بووه‌وه، ئه‌وا كورد ئاماده‌يه ببێته فاكته‌ری هه‌ژاندن و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سيسته‌می عيراق و جيابوونه‌وه‌ی ئه‌به‌دی به‌بێ ئه‌وه‌ی كه‌س بتوانێ گله‌يی لێ بكات.
كشانه‌وه‌ی كورد له به‌غدا
ده‌مێكه كورد وه‌ك كارتێكی فشار باس له كشانه‌وه له حكومه‌تی به‌غدا ده‌كات، به‌ڵام له‌به‌ر فشاری ئه‌مه‌ريكی و ڕه‌چاو كردنی هه‌ندێ لايه‌نی ستراتيژی و هه‌ندێ له به‌رژه‌وه‌نديه تايبه‌ته‌كانی پارتی و يه‌كێتی، ئه‌و كارته‌ی به‌كار نه‌هێناوه. دياره كه هه‌تا دێ به‌های ئه‌و كارته و كاريگه‌ريه‌كه‌ی وا كه‌متر ده‌بێته‌وه. ئه‌گه‌ر كورد له هاوپه‌يمانێتی شيعه بكشێته‌وه، زه‌ره‌ری گه‌وره ده‌كات و ڕه‌نگه ته‌واوی ده‌ستكه‌وته‌كانی پێشتری بكه‌ونه مه‌ترسيه‌وه. ڕه‌نگه پۆسته سياديه‌كانی ئێستا و ڕێكه‌وتننامه‌كانی له‌كيس بچێ. خۆ له‌وانه‌يه شيعه‌كان و ئه‌مه‌ريكيه‌كان و ته‌نانه‌ت ئێرانيشی لێ زوير ببێ. بۆيه، نابێ كورد وا به ئاسانی په‌نا بباته به‌ر مه‌سه‌له‌ی كشانه‌وه له‌و حكومه‌ته لاوازه‌ی ماليكی. به‌ڵام ئه‌گه‌ر كار گه‌يشته سه‌ر مه‌سه‌له‌ی مان و نه‌مان، واته ئه‌گه‌ر به‌رژه‌وه‌نديه به‌رز و چاره‌نوس سازه‌كانی كورد كه‌وتنه مه‌ترسيه‌وه، ئه‌وا پێويسته كورد چاو له شيعه و له ئه‌مه‌ريكيه‌كانيش سوور بكاته‌وه و ئاماده‌ش بێ كه هه‌ڕه‌شه‌كانی بگه‌يه‌نێته‌جێ، و به بێ دوودڵيی له حكومه‌تی ماليكی بكشێته‌وه.
ڕاسته له‌و حاله‌ته‌دا كورد زه‌ره‌ر ده‌كات، به‌ڵام شيعه‌كان زه‌ره‌ری گه‌وره‌تريش ده‌كه‌ن. خۆ ئيئتيلافی شيعه‌ی ده‌سه‌ڵاتدار زۆر لاوازتر بووه له جاران. له لايه‌كه‌وه ته‌ياری سه‌دڕ و فه‌زيڵه‌ی لێ تكاوه‌ته‌وه و خه‌ريكه ناڕه‌زايی زياتريش له نێو پێكهاته‌كانی تر په‌يدا ده‌بن، وه‌ك له نێوان باڵه‌كانی حيزبی ده‌عوه په‌يدا بوونه. له لايه‌كی تريشهوه باڵی سوننه وا به‌هێز ده‌بێت و مه‌ترسی بۆ بنه‌مای حوكمڕانی شيعه په‌يدا ده‌كات. سوننه‌كانی تريش كه ئيمڕۆ له ده‌سه‌ڵاتن، وه‌ك حيزبی ئيسلامی، مه‌ترسی مه‌زنيان له سه‌حوه و كۆنه به‌عسيه‌كان لێ نيشتووه. ئيمڕۆ باشترين فرسه‌ته كه كورد ئيعلانی كشانه‌وه له حكومه‌تی ماليكی بكات، به بێ ئه‌وه‌ی جارێ حكومه‌ته‌كه بڕوخێنێ. به‌وه، كورد ده‌توانێ كۆنتراكتێكی حوكمڕانی سه‌رله‌نوێ و به مه‌رجی تازه‌وه له‌سه‌ر ماليكی و ئيتيلافی شيعی فه‌رز بكات. ئه‌و جۆره فشاره وا له ئه‌مه‌ريكيه‌كانيش ده‌كات كه سنوورێك بۆ فشاره‌كانی خۆيان له‌سه‌ر كورد دابنێن.
هاوكات، كورد ده‌توانێ مه‌رجی هاوكاری له‌سه‌ر حيزبی ئيسلامی دابنێ و كارێكی وا بكات كه له ئاستی سه‌رۆكايه‌تی كۆمار و ئه‌نجومه‌نی وه‌زيراندا پشتی كورد بگرێ. خۆ سه‌رۆك كۆمار ده‌توانی كه هه‌ردوو جێگره‌كه‌ی ڕازی بكات بۆ ئه‌وه‌ی بڕگه‌ی (ب)ی ماده‌ی ١٤٠ مۆر بكه‌ن و به زووترين كات ته‌وسيات پێشكه‌شی په‌رله‌مان بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی پانايی ئيداری ناوچه پڕله‌كێشه‌كان دياری بكرێت و زۆری ئه‌و ناوچانه بێنه‌وه سه‌ر كه‌ركوك و سه‌ر هه‌رێم. تا ئێستا له مه‌حزه‌ری هيچ كۆبوونه‌وه‌يه‌كی سه‌رۆك كۆمار و دووجێگره‌كه‌یدا به‌ڵگه‌ی تاوتوێ كردن و ڕێكه‌وتنیان له سه‌ر ئه‌و بڕگه سه‌ره‌كيه ديار نيه. پێويسته به لانی كه‌مه‌وه هه‌ڵوێستی هه‌رسێكيان له‌مه‌ڕ مادده‌ی ١٤٠ و بڕگه‌ی (ب)دا بۆ مێژوو دياری بكرێ، تاوه‌كو كورد به‌ڵگه‌ی بێ متمانه‌يی نه‌يار و هاوپه‌يمانه‌كانی ده‌ست كه‌وێ. به‌ڵام دياره كه سه‌رۆك كۆمار و ده‌سه‌ڵاتداره‌كانی كورد له به‌غدا گرنگيان زياتر به دڵڕاگرتنی ئه‌وانه و ڕاكێشانيان داوه له‌وه‌ی كه بيانخه‌نه ژێر فشاره‌وه.
لۆبی ده‌ره‌كی
پێويسته حكومه‌تی هه‌رێم كاری ته‌نسيقی لۆبيكردن له به‌غدا و له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و له ته‌واوی جيهان بگرێته ئه‌ستۆ و به هه‌ڵمه‌تێكی تازه‌وه جۆش بداته ئه‌و هه‌وڵانه‌ی بۆ ڕاكێشانی دۆستان ده‌درێ. ڕاسته ته‌ركيز و ته‌نسيقی لۆبی كردن له وڵاتانی وه‌ك ئه‌مه‌ريكا و به‌ريتانيا ڕوويان له زياده‌يه و كاری شايان ئه‌نجام دراون، به‌لام هێشتا له ئاستی خوازراودا نين. جارێ هه‌وڵه‌كان كاری هه‌ره‌وه‌زی هه‌مه‌لايه‌نه‌يان پێوه ديار نيه. چاوه‌ڕوان ده‌كرێت كه‌وا نه‌ك ته‌نيا پارتی و يه‌كێتی هاوكاری يه‌كتری بكه‌ن، به‌ڵكو پێويسته ته‌واوی كۆمه‌ڵگای كورده‌واری به‌شدار بێ و ڕووی لۆبيكردنيان به‌هه‌مان ئاراسته بێت. لۆبيكردن بۆ نه‌ته‌وه‌يه‌كی بێ ده‌وڵه‌ت پێويستی به به‌شداری سه‌دان هه‌زار، و بگره مليۆنان كوردی هه‌نده‌رانه بۆ ئه‌وه‌ی دۆست و نه‌ياره‌كان نه‌توانن بزوتنه‌وه‌كه بخه‌نه پشت گوێ و مافی مرۆڤی كورد بكه‌نه قوربانی به‌رژه‌وه‌نديه ده‌وڵه‌تيه‌كان. ئه‌ركی ڕێكخستن و ته‌نسيق كردنيش بۆ ئه‌و ده‌ره‌نجامه له ئه‌ستۆی نوێنه‌رانی حكومه‌تی هه‌رێمدايه.
ڕهفتاری كورد له ناوچه پڕكێشه‌كان
سه‌ركرده‌كانی كورد ناڕه‌زايی له بڕياره ديكتاتۆريه‌كانی ماليكی ده‌رده‌بڕن و تاوانی ئه‌و كرژيه‌ی دوايی ده‌خه‌نه ئه‌ستۆ. به‌ڵام له ڕاستيدا، پێويسته كورد به‌خۆی دابچێته‌وه و گله‌يی زياتر له‌خۆی بكات. جارێ مانه‌وه‌ی پێشمه‌رگه (پاسه‌وانی هه‌رێم) له ناوچهكانی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم ناياساييه. ڕاسته ماليكی داوای يارمه‌تی له كورد كرد بۆ ئه‌وه‌ی شه‌ڕی تيرۆری بۆ بكات و ناوچه‌ی (دياله)ی بۆ كۆنتڕۆڵ بكات. به‌ڵام كه حكومه‌ت داوای كشانه‌وه‌ی ليوای پێشمه‌رگه‌ی كرد، كورد داواكه‌ی پشتگوێ خست. خۆ هێزی پێشمه‌رگه و ده‌زگا موخابه‌راتی و ئاسايشيه‌كانی كورد له ناوچه پڕكێشه‌كاندا سومعه‌يه‌كی باشيان بۆ خۆيان و بۆ كورد دروست نه‌كردوه. كاريان بێ ته‌نسيقه و به فه‌رمانی حيزبی (نه‌ك حكومه‌تی هه‌رێم) كار ده‌كه‌ن و له ڕهفتاری گه‌نده‌ڵيی و ناياساييدا به‌ڕه‌ڵڵاييان پێوه دياره و له كاتی كرژيشدا هه‌ڵوێستی نه‌ژادپه‌رستانه‌يان له هی نه‌ياره‌كان خراپتره. له‌جياتی ئه‌وانه پێويسته كورد پڕۆژه‌ی به‌ديموكراسيكردنی عيراقی (بۆ كورد و غه‌يره كورد) هه‌بێ، و به‌رنامه‌ی گه‌شه‌پێدانی كه‌لتوری و خزمه‌تگوزاری شاره‌كانی هه‌بێ بۆ ئه‌وه‌ی دڵی كورد و غه‌يره كورده‌كانی پێ ڕاكێشی.
ته‌ركيزی كورد زياتر له سه‌ر ناوچهكانی ده‌سه‌ڵات (هه‌ولێر و به‌غدا) و ناوچه ئابووریه پڕكێشه‌كانه (وه‌ك كه‌ركوك و خانه‌قين). كه‌چی ژماره‌يه‌كی زۆری كوردی ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم له شارو دێهاته‌كانی ده‌ره‌وه‌ی چه‌قه‌كانی ده‌سه‌ڵات و ئابووری ده‌ژين، هه‌ر له موسڵ و دياله‌وه بگره هه‌تا ده‌گاته به‌غدا و به‌سڕه. پێويسته حيزبه كورديه‌كان به‌رنامه و ستراتيژيه‌تی نه‌ته‌وه‌ييان بۆ ئه‌و كوردانه‌ش هه‌بێ، نه‌ك ته‌نيا بۆ كوردی هه‌رێم و ناوچه پڕكێشه‌كان.
پێشمه‌رگه‌كان كێن؟
ئيمڕۆ پێناسه‌ی پێشمه‌رگه بووه‌ته مايه‌ی سه‌رلێشێوان و بگره ئيحراج بوون. جارێ له نێوان "پاسه‌وانی هه‌رێم" و "هێزی فه‌رمانده" و "چه‌كداری حيزب" و "پاسه‌وانی مه‌سئوله‌كان"، حيسابه‌كان وون بوون. ديار نيه ئايا كێ سه‌ر به وه‌زاره‌تی پێشمه‌رگه‌يه، كاميان سوپايه، و كاميان ميليشيايه. خۆ له ڕووی داراييه‌وه، سه‌رچاوه‌ی مووچه‌كان تێكه‌ڵن و له ڕووی وه‌لائيشه‌وه هه‌ريه‌كه‌يان ڕووی له قيبله‌يه‌كی جيايه. ئه‌و ئاڵۆزی و به‌ڕه‌ڵاييه نه‌ك ته‌نيا كێشه‌كانی ده‌سه‌ڵات و ئيداره و بودجه‌ی له هه‌رێم ئاڵۆز كردوه، به‌ڵكو بيانووی داوه‌ته به‌غدا كه حيسابی ميليشيايه‌كی ئه‌ناركيستی وه‌ك (له‌شكری مه‌هدی) و (مه‌جاليسی ئه‌لسه‌حوه) بۆ پێشمه‌رگه بكرێ. ئايا پێويسته ناوی پێشمه‌رگه له پاسه‌وانی ههموو مه‌سئولێك و ههموو سه‌رباز و چه‌كدارێكی كورد بنرێت. كوردستان له حاله‌تی شۆڕشدا نيه و ئيمڕۆ له سه‌رده‌می حوكمڕانيدا پێويستی به له‌شكرێكی نيزامی و هێزی پۆليسه، نه‌ك هێزی پێشمه‌رگه.
باشترين شێوه بۆ ئه‌وه‌ی ناوی پێشمه‌رگه به پيرۆزی بپارێزرێت ئه‌وه‌يه كه ته‌نيا بۆ سه‌ربازه نيزاميه‌كانی سه‌ر به وه‌زاره‌تی به‌رگری به‌كار بێت. باشترين خزمه‌تيش بۆ بزوتنه‌وه‌ی كورد ئه‌وه‌يه كه له‌شكره نيزاميه‌كه‌ی (پێشمه‌رگه‌كه‌ی) له ئاستێكی به‌رزی ڕاهێناندا بێ و به نوێترين چه‌ك و تۆكمه‌ترين هه‌يكه‌لی ڕێكخراویه‌وه پته‌و بكرێ. هيچ به‌ڵگه‌يه‌ك نيه كه بيسه‌لمێنێ كه‌وا ئاستی ئاماده‌باشی هێزی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان ئيمڕۆ به ڕاده‌يه‌كه كه به‌ری هێرشی سوپای عيراقی بگرێت، چی جای هێرشی ده‌وڵه‌ته دراوسێكان. بۆيه ساغ كردنه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی پێشمه‌رگه و بودجه‌ی پێشمه‌رگه و ڕێكخستنی ئيداری و عه‌سكه‌ری هێزی چه‌كداری هه‌رێم مه‌سه‌له‌يه‌كی چاره‌نوس سازه و پێويسته ئه‌وله‌ويه‌تی پێ بدرێت.
چاكسازی و ده‌وڵه‌تسازيی
له ئێستا و ئاينده‌دا، مه‌حاڵه كورد بتوانێ له گه‌مه ئاڵۆزه‌كه‌ی سياسی عيراقی و ڕۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و ئاستی جيهانيدا حيسابی ياريكه‌رێكی جيددی بۆ بكرێ وه‌يان تێدا به براوه لێی ده‌ربچێ. به‌بێ ئه‌وه‌ی هه‌رێم پته‌و بێ و موئه‌سسه‌ساتی بێ و خه‌لكی هه‌رێم له حوكمی سه‌ركرده‌كان ڕازی بێ، كارتی هه‌ڕ‌‌ه‌شه‌ی كوردی قه‌ت به هێز نابێ. دوژمنانی كورد قوماريان له‌سه‌ر شلۆقی ئيداره‌ی هه‌رێم و بێ ته‌ركيزيی سه‌ركرده‌كان و به‌رژه‌وه‌ندیپه‌رستێتی بڕيارده‌ره‌كانه. نه‌ياره‌كان ئه‌و فاكته‌رانه‌يان به سه‌ركه‌وتويی ئيستيغلال كردوه. هه‌ركاتێك لايه‌نی عيراقی بيه‌وێ فشار بخاته سه‌ر سه‌ركرده‌كانی كورد بۆ ئه‌وه‌ی سازشيان پێ بكات، ئه‌وا مه‌سه‌له‌ی داهاتی گومرگ و كۆنتراكتی ناياسايی نه‌وت و به‌فيڕۆبردنی بودجه و بوونی " ميليشيای" پێشمه‌رگه دێنێته سه‌رمێز، و به هۆيانه‌وه پاشه‌كشه به سه‌كرده‌كانی كورد ده‌كات. پێويسته سه‌ركرده‌كان دووربين بن و قوربانی به به‌رژه‌وه‌نديه هه‌نووكه‌يی و تايبه‌ته‌كان بده‌ن و به سه‌بره‌وه سه‌يری ئه‌و ئاينده‌يه بكه‌ن كه هه‌رخۆيان پێش ميلله‌تيان تێيدا سوودمه‌ند ده‌بن. پێويسته به شه‌فافيه‌تی داراييه‌وه و به متمانه‌ی به‌ڵگه‌ی زه‌قه‌وه بكه‌ونه شه‌ڕه گفتوگۆ له‌گه‌ڵ به‌غدا و بكه‌ونه شه‌ڕه‌لۆبی له لای زلهێز. ئيمڕۆ له‌لای زلهێز و وڵاته ئه‌وروپاييه‌كان و بگره دۆسته دێڕينه‌كانی كورد، حوكمڕانيی كوردی مايه‌ی سوخريه‌يه و مه‌شخه‌ڵی لۆبی كردنی لێ كوژاوه‌ته‌وه.
ڕێڕه‌وی پاپۆڕی هه‌رێم
زنجيره ده‌ستكه‌وت و سه‌ركه‌وتنه‌كانی يه‌كه‌م سێ ساڵی دوای ڕوخانی ڕژێم جۆره سه‌رخۆشيه‌كی سياسی هێنايه كايه‌وه و باری ده‌روونی سه‌ركرده‌كانی كوردی گه‌يانده ئاستی زيده دڵنيايی، وه‌ك بڵێی له‌مه‌ودوا به هۆی هاوكاری ئه‌مه‌ريكی و ڕۆڵی نێوده‌وڵه‌تیه‌وه، هه‌رێمی كوردستانی باشوور حيسابی ده‌وڵه‌تی بۆ ده‌كرێت. كه‌چی له گه‌رمه‌ی سه‌ركه‌وتنه‌كاندا، پێشبينی كردن له قه‌يرانه يه‌ك له‌دوای يه‌كه‌كانی ئێستای هه‌رێمی كوردستان و داهاتنی قۆناخی پاشه‌كشه‌ی كورد له عيراقدا، كارێكی ئاسان بوو. بۆيه خه‌ڵكی كوردستان چاوه‌ڕوان بوو كه سه‌ركرده‌كان ههموو توانا و هيممه‌تی هه‌ره‌وه‌زیان بخه‌نه گه‌ڕ، وه به هونه‌ر و زانستێكی سه‌رده‌ميانه پاپۆڕی هه‌رێم له زونگاوی عيراقدا به ئاڕاسته‌ی ڕزگاربوون لێخوڕن. دياره كه ئه‌وه‌يان نه‌هاته دی. له جياتيان سه‌ركرده‌كان به شێوازی كلاسيكی كوردانه خه‌ريكی سياسه‌تی كاردانه‌وه و پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی تايبه‌ت بوون، بۆيه‌ش ڕێڕه‌وی پاپۆڕی هه‌رێم وا له گێژاوكی حه‌له‌زۆنیدا سه‌ربه‌ره‌وخوار ڕووی له نقومبوونه.
خه‌ريكه قه‌يرانه ناوه‌كيه‌كان و پاشه‌كشه ده‌ره‌كيه‌كان ته‌می كه‌ئابه‌يه‌كی سه‌رتاسه‌ريی به‌سه‌ر كوردستاندا دێنن. زۆرينه‌ی خه‌لكی هه‌رێم بێ چاره و داخله‌دڵ چاوه‌ڕێی ده‌ستی قه‌ده‌ره، و بايی ئه‌وه‌نده ڕقی هه‌ڵساوه كه ئاماده‌يه له هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا سزای پارتی و يه‌كێتی و سه‌ركرده‌كانيان بدات. ئه‌گه‌ر له‌وماوه كورته‌ی له‌به‌رده‌مدايه، سه‌ركرده‌كانی بڕيارده‌ره‌كانی كورد به‌خۆ نه‌كه‌ون و به دووده‌نگی ميلله‌ت نه‌يه‌ن و وڵاتپه‌رستانه به‌ره‌نگاری ڕووداوه ترسێنه‌ره‌كان نه‌بنه‌وه، ئه‌وا به‌بێ گومان گورزێكی مه‌چه‌كشكێنتر به بزوتنه‌وه‌ی كورد ده‌كه‌وێ. ئه‌گه‌ر گله‌يی گورزه‌كانی پێشتر له دوژمن كرابن، ئه‌وجاره‌يان ده‌بێ گله‌يی دۆڕان له سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كان بكرێ.
گه‌وره ئاو ده‌ڕژێنێ و گچكه پێی لێ ده‌خشێنێ
له‌وه ده‌چێ كه قه‌يرانه‌كانی ئيمڕۆی كوردستان له ئاينده‌دا گه‌وره‌تر و تێكهه‌ڵكێشراوتر ببن. له‌جياتی حكومه‌ت و سه‌ركرده‌كان، وا خه‌ڵكی نووسه‌ر و ڕۆشنبير بابه‌ته مه‌ترسيداره‌كان تاوتوێ ده‌كه‌ن و بير له ڕێگاچاره‌كان ده‌كه‌نه‌وه و به نوسراوی پێشنيازه‌كان ده‌خه‌نه به‌رده‌م بڕيارده‌ره‌كان. ڕه‌خنه زۆر گيراوه و زۆريش بڵاو كراوه‌ته‌وه. فشاری خه‌ڵكی كوردستان، شان به شانی ئافه‌ته ناوه‌كی و ده‌ره‌كيه‌كان، ڕووی له زياد بوونه. به‌لام له‌گه‌ڵ ئه‌و ههموو فشار و ده‌نگ ده‌ربڕينه‌ی ميلله‌ت، كه‌چی هێشتا به‌ڵگه‌ی زيندوو نيه كه بيسه‌لمێنێ كه‌وا سه‌ركرده‌كانی كورد ده‌ردی خه‌ڵك و ڕه‌خنه و فشاره‌كان به جيددی وه‌رده‌گرن. به‌ڵكو له‌جياتيان، ده‌سه‌ڵاتی كوردی به‌بێ منه‌ت و به‌بێ ترس ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنه‌كان بووته‌وه، و كه‌وتۆته تۆقاندنی نووسه‌ر و ڕۆشنبيران، و به‌و جۆره ده‌ستی گه‌نده‌ڵيی و وڵات تێكدانی به‌ڕه‌ڵا كردوه.
كهڵتووری ميلله‌ت، به‌چاك يان به خراپ، له ڕێگه‌ی سه‌ركرده‌وه دروست ده‌بێ وه‌يان ده‌گۆڕێت. هه‌تا دوو سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كه‌ی پارتی و يه‌كێتی بڕياری چاره‌نوس ساز نه‌ده‌ن و ده‌ست به پڕۆسه‌ی وڵاتسازی نه‌كه‌ن، كهڵتووری گه‌نده‌ڵی و وڵاتكاول كردن له هه‌رێمدا هه‌ر به‌رده‌وام ده‌بێ.
ئيمڕۆ سه‌ركرده بڕيارده‌ره‌كانی كورد ده‌توانن ياسا سه‌روه‌ركه‌ن و ميلله‌ت له ژێر سايه‌ی دادوه‌ری كۆمه‌ڵايه‌تی په‌روه‌رده بكه‌ن. نيه‌تچاكی سه‌ركرده‌كان بۆ وڵاتسازی و به‌ره‌وپێشه‌وه‌بردنی هه‌رێم له‌و بڕياره‌وه ده‌ست پێ ده‌كات كه دوو سه‌ركرده لوتكه‌ييه بڕيارده‌ره‌كه‌ی پارتی و يه‌كێتی ده‌يده‌ن. ده‌بێ له خۆيانه‌وه ده‌ست پێ بكه‌ن و كه‌لتووری ياسا سه‌روه‌ركردن دابهێنن و به ئيسڕاڕه‌وه به‌دوای پياده‌كردنی به‌رنامه‌ی ڕزگاركردنی بزوتنه‌وه و دامه‌زراندنی بناغه‌ی ده‌وڵه‌ت بكه‌ون. ئه‌وكاته‌ی سه‌ركرده‌كان ڕێز له‌و ياسايه ده‌گرن كه خۆيان دايده‌نێن و ده‌بنه نموونه‌ی جێبه‌جێكردنی ئه‌و جۆره فه‌رمانانه‌ی كه هه‌ر خۆيان ده‌ری ده‌كه‌ن، ئه‌وكاته ڕه‌عيه‌ی بێ ده‌سه‌ڵات و چاولێكه‌ر چاری نيه له غه‌يری ڕيزگرتن له ياسا و به‌جێگه‌ياندنی فه‌رمان. واته پڕۆسه‌ی گۆڕينی كهڵتووری پڕ له كه‌مته‌رخه‌می و گه‌نده‌ڵيی و به‌ڕه‌ڵلايی و ياساشكێنی له كوردستاندا، به شێوازی سه‌ربه‌ره‌وخوار ده‌ست پێ ده‌كات و كه ده‌ستی پێ كرد زۆر به خێرايی ئه‌نجام ده‌درێ.
دواووشه
له‌و دواييه، باس له هه‌ڵه‌ی ستراتيژی سياسی سه‌ركرده‌كان زۆر كراوه و پێشنيازی هه‌مه‌جۆر بۆ چاكردنه‌وه‌ی بارودۆخ خراوه‌ته به‌رده‌م، به‌ڵام زۆربه‌ی ئه‌و نوسين و پێشنيازانه به‌ر بای شه‌ماڵ كه‌وتوون و كاريان پێ نه‌كراوه. ئه‌و وتاره‌شيان هه‌وڵێكه، سه‌ره‌ڕای بێ ئومێدی، به مه‌به‌ستی دياريكردنی ڕێڕه‌وی سياسه‌تی هه‌رێم له عيراقی نوێدا و به ئامانجی پساندنی زنجيره‌ی پاشه‌كشه و قه‌يرانه‌كان. له‌وانه‌يه ڕه‌خنه و پێشنيازه‌كانی ناو ئه‌و وتاره وه‌ك ئه‌وانه‌ی نوسه‌رانی پێشتر و دواتر، له لايه‌ن سه‌ركرده‌كانه‌وه پشتگوێ بخرێن. به‌ڵام تروسكه هيوايه‌ك هه‌رماوه كه‌وا ڕه‌نگه سه‌ركرده‌كانی ئيمڕۆ يان ئه‌وانی ئاينده بۆ ڕزگاركردنی هه‌رێم سوديان لێ وه‌ربگرن. كاره‌ساتی ميلله‌ت له‌و ڕۆژه‌وه ده‌ست پێده‌كات كه سه‌ركرده‌كان تا ڕاده‌ی بايی بوون بێباك ده‌بن و تا ڕاده‌ی توندڕه‌وی بێ منه‌ت ده‌بن، به بێ به‌زه‌يی ده‌كه‌ونه گيانی نووسه‌ر و ڕۆشنبير و ڕه‌خنه‌گران. ئه‌و ڕه‌فتارانه‌يش ته‌نيا بێ ئومێدی و ڕق هه‌لسانی خه‌لكی لێ په‌يدا ده‌بێت. ترسی گه‌وره له‌وه‌دايه كه پڕۆسه‌ی ده‌نگدانی ئاينده به‌ردبارانی به‌دوادابێت.
No comments:
Post a Comment