Wednesday, 22 November 2006

به‌يكه‌ر-هاميلتن و سه‌ركرده‌ی كورد

سياسه‌تی ئه‌مريكا خه‌ريكه‌ سه‌راوبن ده‌بێ، ئايا سه‌ركرده‌ی كورد به‌شداره‌ يان چاودێر‌

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

هاوڵاتی ژماره‌ 301 - ڕۆژی 22/11/2006 لاپه‌ڕه‌ 13

چاره‌نوسی كورد و عيراق سه‌رله‌نوی كه‌وتونه‌ته‌وه‌ سه‌رمێزی برياردانی ئيمپراتۆری و له مانگی كانونی دووه‌مدا برياری مێژووييان له‌سه‌رده‌درێ. سياسه‌تمه‌داران و چاودێران چاويان بريوه‌ته‌ ده‌رگای ژووری (جه‌يمس به‌يكه‌ر)ی كۆنه وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مريكا. خۆی و(ليی هاميلتن) ی كۆنه‌ كۆنگرێسمانی پارتی ديموكرات، سه‌رپه‌رشتی (گروپی ديراسه‌كردنی عيراق) ده‌كه‌ن بۆ چاوپێخشاندنه‌وه‌ به‌سه‌ر سياسه‌تی ئيدار‌ه‌ی سه‌رۆك بوش و به‌و ئامانجه‌ی كه‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ ستراتيژيه‌كانی وولاته‌كه‌يان بپارێزن له‌شكره‌ حاڵشڕه‌كه‌‌يان له‌ گێژاوكی عیراق رزگار بكه‌ن. ئه‌و گروپه‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتن‌ ده‌يانه‌‌وێت به‌ شێوه‌يه‌كی بنه‌ره‌تی و سيسته‌ماتيك به‌ پلانه‌ كورتخايه‌ن و درێژخايه‌نه‌كاندا بچنه‌وه‌ و له‌ روانگه‌ی ئه‌جامی لێكۆلينه‌وه‌كانياندا، پێشنيازی تازه‌ پێشكه‌ش به‌ سه‌رۆك بكه‌ن. تاكو ئيستا گروپه‌كه‌ چه‌ندين نوێنه‌ری ناردوه بۆ گفتوگۆ كردن له‌گه‌ل سياسه‌تمه‌دارانی ئه‌مريكی و به‌ريتانی و عيراقی و ئێرانی و سوری و گه‌لێكی تريش. سه‌رۆك بوش و سه‌رۆكوه‌زيرانی به‌ريتانی (تۆنی بلێر) يش له‌و كه‌سانه‌بووه كه‌ چاوپێكه‌وتنيان له‌گه‌لدا كراوه‌.

شايانی باسه‌ كه‌‌ مقۆمقۆ و گفتوگۆكانی گروپه‌كه‌ ته‌سه‌روبی كردوه‌ته‌ ده‌ره‌وه‌ی ژووری به‌يكه‌ر، و ره‌نگی داوه‌ته‌وه‌ له‌ گۆته‌و برياره‌كانی ئه‌ودواييه‌ی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش. هه‌ندێك له‌ گۆته و برياره‌‌كان كاريگه‌ری راسته‌وخۆيان هه‌يه‌ له‌سه‌ر ئێستاو ئاينده‌ی كورد، جا به‌ چاك يان به‌ خراپ. بۆ نمونه‌ لادانی تۆپه‌ قورسێكی وه‌ك رامسفيلد له‌ وه‌زاره‌تی به‌رگری كاردانه‌وه‌ی گرنگی ده‌بێ له‌سه‌ر رێره‌وی گشتی سياسه‌تی ئه‌مريكی له‌ عيراق و رێگه‌ خۆش ده‌كات بۆ گۆرانكاری بنه‌ره‌تی، و بگره‌ پاشگه‌ز بوونه‌وه‌ له‌ وه‌عده‌كانی پێشوو. رۆبه‌رت گه‌يت، كۆنه‌ سه‌رۆكی سی ئای ئه‌ی – كه‌ ئێستا جێگه‌ی رامسفيلدی گرتۆته‌وه‌ - يه‌كێك بوو له‌ ئه‌ندامه‌ سه‌ره‌كيه‌كانی گروپه‌كه‌ و بۆ لێكۆلينه‌وه‌كانی سه‌ردانی عيراقی كردوه‌، و له‌وه‌ش ناچێ كه‌ بۆ ئه‌وه‌ هاتبێ كه‌ سياسه‌ته‌كانی رامسفيلد به‌رده‌وام بكات.

به‌گوێره‌ی مه‌نتيق، رێگاكانی كه‌ له‌به‌رده‌م ئيداره‌ی بوش و گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن دانه‌، ديارن. يه‌كه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌ سه‌ر بنه‌مای ده‌ستوری نوێ، عيراق بكه‌نه‌ سێ چوار فيدراليه‌تی نيمچه‌ سه‌ربه‌خۆ، كه‌ هه‌ريه‌كه‌يان مشوری حوكمرانی و خۆپاراستن بگريته‌ ئه‌ستۆ و رێ خۆش بكه‌ن كه‌ له‌شكری ئه‌مريكا له‌ ناوچه‌كانيان بكشێته‌وه‌. دوه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ واز له‌ ديموكراسيه‌ت بێنن و چه‌رخ بگه‌رێننه‌وه‌ دواوه‌، بۆ چه‌سپاندنی ئارامی (له‌جێگه‌ی ديموكراسيه‌ت) له‌ عيراق و ناوچه‌كه‌. واته‌ ده‌ستور به‌لاوه‌ بخه‌ن و رۆلی مه‌ركه‌ز زه‌ق بكه‌ن و‌ حوكمێكی ديكتاتۆری (عه‌سكه‌ری) له‌ به‌غدا دابنێن، به‌وه‌ش رێگه‌ خۆش بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی له‌شكری ئه‌مريكا بكشتێه‌وه‌ ولاتێكی دراوسێ . بێجگه‌ له‌وانه‌، ‌ ئيختياری تريش هه‌ن، به‌لام ئيحتيماليان كه‌متره‌.

به‌ دابه‌شكردنی عیراق هه‌مولايه‌ك براوه ده‌‌بێ

هه‌لبه‌ت ئيختياری يه‌كه‌م بۆ ئيمه‌ دلنياكه‌ره‌وه‌يه‌، له‌به‌رژه‌وه‌نديماندايه، و بگره ئاواتمان ده‌هێنێته‌ دی. بۆ ئه‌مريكاش وا باشتره‌ كه‌ سێ‌چوار هه‌ريمی فيدرالی له‌ عيراق پچه‌سپێنی بێ ئه‌وه‌ی ده‌وله‌ته‌كه‌ به‌ ته‌واوی هه‌لوه‌شێنێته‌وه‌. ئه‌و ئيختياره‌ ئاواتی زۆرينه‌ی عه‌ره‌بی شيعه‌شه‌، به‌تايبه‌تی ئه‌وانه‌ی سه‌ر به‌ مه‌جليسی ئه‌علا. ئه‌گه‌رچی توندره‌وه‌ سوننه‌و شيعه‌كان سه‌رگه‌رمی شه‌رن و له‌بيركردنه‌وه‌كانياندا ئازاد نين، به‌لام عيراقی فيدرالی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وانيشدايه‌‌.

له‌شكر و ئيداره‌ی ئه‌مريكی ده‌مێكه‌ بۆيان ده‌ركه‌وتوه‌ كه حيساباتيان سه‌باره‌ت به‌ دوژمنه‌كانيان هه‌له‌ بوه‌ و سياسه‌تی چه‌وتيان پياده‌كردوه‌ و ته‌جروبه‌كانينان فه‌شه‌لی هێناوه‌. بۆيان ده‌ركه‌وتوه‌ كه‌ به‌ ته‌نيا له‌رێگه‌ی هێزی له‌شكريان و به‌بێ هاوكاری ناوچه‌ عيراقيه‌كان، ده‌ره‌قه‌تی به‌رهه‌لستی ئيران و ئيرهابی قه‌ومی سوننه‌ نايه‌ن. تاكو دێ توانای كۆنترۆل كردنی ئه‌و وه‌زعه‌ی ئالۆزه‌يان كه‌متر ده‌بێ و وێنه‌ی ڤيه‌تنامێكی تريان به‌زه‌قتر دێته‌ به‌رچاو. سه‌رۆك بوش زۆری هه‌ولدا، له‌رێگه‌ی پۆل برێمه‌ر و بالوێزه‌كانيه‌وه‌، يه‌كێتی عيراق بپارێزی و ديموكراسيه‌ت بسه‌پێنی و شیعه‌ له‌ چه‌نگی ئێران ده‌ربينێی و ئيرهابی به‌عس و ئه‌لقاعيده‌ ببه‌زيێنی. به‌داخه‌وه‌، ئه‌و خه‌ونانه‌ هيچيان نه‌هاتنه‌ دی. به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، نه‌ك ته‌نيا يه‌كێتی عيراق و ئاشتی توندره‌وه‌ عه‌ره‌به‌كانيان مسۆگه‌ر نه‌كرد، به‌لكو له‌و پرۆسه‌يه‌دا خه‌ريك بو دۆسته‌ ستراتيژيه‌كه‌يان (كورد) زوير بكه‌ن و بيكه‌نه‌ قوربانی بۆچوونه‌ چه‌وته‌كانيان.

گومانی تێدانيه‌ كه‌ بۆ ئه‌مريكا ناگونجێ ئه‌منيه‌تی كوردستان له‌ده‌ست بدات. پێويسته‌ ئه‌مريكا به‌بێ ئه‌وه‌ی گوێ بداته‌ وولاته‌كانی دراوسێ، حوكمرانی كوردستان پته‌وترو فراوانتر بكات، به‌راده‌يه‌ك كه‌ له‌ مه‌ودای سالی داهاتوودا، كه‌ركوك و ناوچه‌ ته‌عريبكراوه‌كان بخاته‌وه‌ سه‌ر ئيداره‌ی هه‌رێم. ئه‌وه‌ش نه‌ك ته‌نيا بۆئه‌وه‌ی‌ كه‌ كورد ڕازی بكات، به‌لكو بۆ ئه‌وه‌شه‌ كه‌ به‌زوويی ناوچه‌ ئه‌مينه‌كان فراوان بكات و به‌ررژه‌وه‌ندی سوپاكه‌ی و سه‌رچاوه‌يه‌كی سه‌ره‌كی نه‌وتی عیراقيش بپاريزێ. له‌كاتی كشانه‌وه‌ی هێزه‌كانيشی، باشتر وايه بۆ ئه‌مريكا كه‌ له‌شكره‌ سه‌ره‌كيه‌كه‌ی له بنكه‌یه‌كی سه‌ربازی ناوه‌وه‌ی عيراق بحه‌وێنيته‌وه‌. هه‌ركاتيكيش ويستی ‌ به‌كاري بهێنی بۆ سه‌ركوتكردنی تێرۆر ‌يان هه‌لگه‌رانه‌وه‌ی توندره‌وانی خواروو، ئه‌وا ده‌توانی له‌ كوردستانه‌وه‌ (واته‌ له‌ ناوه‌وه‌ی عيراقه‌وه‌) بۆيان بكشێ، له‌ جياتی ئه‌وه‌ی جارێكی تر وه‌ك داگير كه‌ر بێته‌وه‌ ناو عيراق. خۆ ئه‌گه‌ر بنكه‌ی سه‌ربازی ناوچه‌ی چه‌مچه‌مال ببێته‌ بنكه‌يه‌كی سه‌ره‌كی ئه‌مريكا، ئه‌وا هه‌لبه‌ت بۆيان ده‌ست نادات كه‌ كه‌ركوك به‌رده‌وام شارێكی نائارام بێ. له‌وه‌ده‌چێ كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد دلی به‌و موعاده‌له‌ مه‌نتيقيه‌ خۆش بێ و قوماره‌كه‌ی له‌سه‌ر ئه‌وه‌ بێ كه‌ هه‌ر ئه‌و رێگه‌ مه‌تتيقيه‌ هه‌مان ئيختياری به‌يكه‌ر ده‌بێ. به‌لام به‌داخه‌وه‌، سياسه‌تی ئه‌مريكا قه‌ت له‌سه‌ربنه‌مای مه‌نتيق و به‌رژه‌وه‌ندی دۆسته‌كانی و ئاواتی نه‌ته‌وه‌یه‌كی بنده‌ستی وه‌ك كورد دا دانه‌رژتوه‌. بۆيه‌ با فێل له‌خۆمان نه‌كه‌ين و چاوه‌رێی ئه‌وه‌ نه‌كه‌ين كه چاره‌نوسمان ‌به‌ده‌ستی كه‌سانێكی كوردنه‌ناس، و له‌ژێر فشاری ناحه‌زان، دياری بكرێ.

ئارامی يان ديموكراسيه‌ت

هه‌لبه‌ت رێگه‌ی دووهه‌م جێگه‌ی مه‌ترسيه‌، چونكه‌ له‌و حاله‌ته‌دا ديموكراسيه‌تی عيراق و فيدراليه‌تی كورد ده‌بنه‌ قوربانی ئاراميی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راست، وبه‌وه‌ش ده‌مانگه‌رێننه‌وه‌ سالانی سه‌ده‌ی رابوردوو. بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ده‌ستكه‌وته نوێيه‌‌كانمان ده‌كه‌ونه‌ خه‌ته‌ره‌وه، به‌لكو مسۆگه‌ريشه‌ كه‌‌ فايلی كه‌ركوك هه‌لده‌په‌سێردرێ، وه‌يان ئاوه‌ژوو ده‌كرێته‌وه‌- بۆخاتری ڕازی كردنی توركيا و وولاتانی تری دراوسێ. پرسياری گرنگ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا ئه‌و ئيحتيماله‌ به‌راستی له‌ ئارادايه‌؟ وه‌لامه‌كه‌ی: به‌لێ ئه‌گه‌ر ئه‌گه‌ری ئه‌و ئيحتيماله‌ زياتر نه‌بێ له‌ هی يه‌كه‌م، ئه‌وا كه‌مترنيه.

نيشانه‌ مه‌ترسيداره‌كان

خودی به‌يكه‌ر

جارێ بوونی خودی به‌يكه‌ربه‌سه‌رۆكی گروپه‌كه‌ مايه‌ی ناره‌حه‌تيه‌ بۆ عيراقيه‌كان. به‌يكه‌ر كۆنه‌ وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مريكايه‌، كابرايه‌كی به‌ته‌حه‌فوزه‌، به‌ پێچه‌وانه‌ی رامسفيلد و سه‌رۆك بوش. به‌يكه‌ر به‌ سروشت و به‌ به‌رژه‌وه‌ندی، پرۆعه‌ره‌به‌. ئه‌و گرنگيه‌ی كه‌ خۆی و بازنه‌كه‌ی ده‌وروبه‌ری به‌ وولاته‌ عه‌ره‌بيه ديكتاتۆره‌‌ ده‌وله‌مه‌نده‌كانی ده‌ده‌ن، زۆر زياتره‌ له‌وگرنگيه‌ی كه‌ به‌ وولاتانی ديموكراسی و دۆستانی كورد ئاسايی ده‌ده‌ن. ئه‌گه‌ر به‌كه‌يفی به‌يكه‌ر بوايه‌، رژێمی عيراق رزگار نه‌ده‌كرا وئۆپۆزيسيۆنی عيراقی گفتوگۆی له‌گه‌ل نه‌ده‌كرا و كورديش رۆلی سه‌ره‌كی له‌ پرۆسه‌كه‌دا نه‌ده‌بوو. له‌شه‌ری كوێتی سالی ١۹۹١ دا، به‌يكه‌ر رۆلی سه‌ره‌كی هه‌بوو له‌ رێگرتن له روخانی سه‌دام. بۆيه‌ش رۆلی گرنكی هه‌بوو له‌رێگه‌دان به‌ له‌شكری سه‌ددام ئه‌وساته‌ی كه‌ كه‌وته‌ سه‌ر روحی كورد و شيعه‌. خۆيشی وه‌ك چاودێرێك سه‌يری روداوه‌كانی ناو عيراقی ده‌كرد. سه‌باره‌ت به‌ بانگه‌وازه‌ به‌ناوبانگه‌كه‌ی سه‌رۆك بوشی ئه‌وسا (كه‌ تێيدا هانی راپه‌رينی خه‌لكی عيراقی دا له‌دژی سه‌ددام)، به‌يكه‌ر لێكيده‌داوه‌ به‌وه‌ی كه بانگه‌وازه‌كه‌ بۆ خه‌لك نه‌بوو به‌لكو بۆ هاندانی كوده‌تای سه‌ربازی بوو له‌لايه‌ن ئه‌فسه‌ره‌كانی له‌شكری عیراق. ئيمرۆشی له‌گه‌لدابێ، به‌يكه‌ر په‌شيمانی نيشان نه‌داوه‌ له‌ مه‌وقيفه‌كانی و داوای لێبوردنی نه‌كردوه‌. بۆيه‌ش جێگه‌ی سه‌رسورمان نيه‌ كه‌ به‌لای به‌يكه‌ره‌وه‌، ديموكراسيه‌ت له‌ عيراقدا شايانی به‌رگريكردن نيه‌، چونكه‌ بروای پێ نيه‌ و نابێ.

رۆلی وولاتانی دراوسێ

نارحه‌تيه‌كی تر له‌وه‌دايه‌ كه‌ گروپه‌كه‌ی به‌يكه‌ر-هاميلتن جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌ كه‌ ده‌بێ له‌گه‌ل وولاتانی دراوسێ گفتوگۆ بكرێ و رژێمه‌كانيان رازی بكرێن. به‌يكه‌ر، وه‌ كۆنه‌ موحاميه‌ك و بيزنيسمانێك، بڕوای به‌وه‌يه‌ كه‌ سياسه‌ت هه‌موی بريتيه‌ له‌ رێكه‌وتن و موعامه‌له‌ كردن- واته‌ شتێك بده‌ به‌رامبه‌ر شتێكی تر. هه‌ر له‌سه‌ر ئه‌و پرنسيپه‌ش بوو كه‌ توانی ته‌حالوفێكی پانوبۆری دژ به‌ سه‌دام پێكه‌وه‌ بنێ (به‌رله‌ شه‌ری كوێت). شايانی باسه‌ كه‌ له‌و سه‌رده‌مه‌دا به‌يكه‌ر چه‌ندين سه‌ردانی سوريا و توركيای كرد و نوێنه‌ری هه‌نارده‌ وولاته‌كانی تر ی وه‌ك ئێران و له‌ ئه‌نجامدا هێنانيه‌ رێزی حه‌ليفه‌وه‌. له‌هه‌مان كاتدا به‌ قه‌تعي ره‌فزی ده‌كرد كه‌ ئاورێك له‌ كورد بداته‌وه‌، مه‌گه‌ر به‌ موجامه‌له‌ش بێ (كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌نديشياندا بوو). بۆيه‌ش سه‌باره‌ت به‌ حه‌ليفێكی بچوكی وه‌ك كورد، زۆر بێ منه‌ت بوو، به‌لام به‌رامبه‌ر به‌ دوژمنێكی وه‌ك سوريا و ئێران، دڵرازیكه‌ر بوو.

‌به‌راوردی نيه‌ له‌ نێوان ئوسلوبی رازيكه‌ری به‌يكه‌ر و ئوسلوبی چاونه‌ترسی رامسفيلد و باقی ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش. هه‌ر بۆنمونه‌، له‌ ٢٠٠١ دا سه‌رۆك بوش (ريچارد ئارميتاج)ی جێگری وه‌زيری ده‌ره‌وه‌ی نارده‌ پاكستان بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رۆك په‌روێز موشه‌رره‌ف بتۆقێنی و پێی بلێ كه‌ ئه‌گه‌ر ته‌عاون نه‌كه‌ن با خۆيان ئاماده‌ بكه‌ن بۆ "بۆمبابارانێك كه‌ بيانگه‌رێنێته‌وه‌ چه‌رخی به‌ردين". مه‌حاله‌ كه‌ ئه‌و جۆره‌ چاوسوركردنه‌وه‌ له‌ راپۆرتی به‌يكه‌ردا ده‌ركه‌وی، له‌دژی دراوسێكانی عيراق. به‌‌لكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌، ئه‌گه‌ر بۆ به‌يكه‌ری لێبگه‌رێين، مه‌رجه‌كانی توركيا و ئێران و سوريا و سعوديه له‌سه‌ر عيراق فه‌رز ده‌بێ. جا بيركردنه‌وه‌ی قووڵی پێ ناوێ تاكو بزانين ئايا مه‌رجی ئه‌و ووڵاتانه‌ له‌سه‌ر عيراق (يان كورد) چێ ده‌بێ.

توندی فشاری دوژمن و سستی لۆبی كورد

دلنيام له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ فشاره‌ له‌سه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش تاكو دێ كاريگه‌رتر ده‌بێ و وورده‌ وورده‌ جێگه‌ی خۆی ده‌گرێ. سه‌ره‌ك وه‌زيرانی به‌ريتانيا و ئوستراليا و چه‌ندين وولاتانی تری ئه‌وروپايی (سه‌ره‌رای ميحوه‌ری روس و چين و هاوبير‌ه‌كانيان) هه‌مويان له‌و بروايه‌دان كه‌ ده‌بێ گفتوگۆ له‌گه‌ل ئێران و سوريا و وولاته‌ دراوسێكان بكرێ. ئه‌وه‌ش له‌ كاتێكدايه‌ كه‌ رامسفيلدی شينه‌شاهۆ له‌ حه‌له‌به‌كه‌ نه‌ماوه‌ تاوه‌كو به‌رامبه‌ريان بوه‌ستێ. هه‌ر بۆيه‌ش، ئێمه‌ی كورد نابێ چاوه‌رێی ده‌رچونی راپۆرتی كۆتايی گروپی به‌يكه‌ر-هاميلتن بكه‌ين، ئه‌وجا بيركه‌ينه‌وه‌ ئايا چۆن له‌گه‌لیدا بگونجێين. تا ئه‌وكات، نه‌خشه‌كان نه‌قش ده‌كرێن ورێره‌وی سياسه‌تی ئيداره‌ به‌يه‌كجاری ده‌گۆرێ و كار له‌كار ده‌ترازێ. پێويسته‌ لۆبی كوردی فشاری خۆی بخاته‌ سه‌ر گروپه‌كه‌ وسه‌ر ئيداره‌ی سه‌رۆك بوش، بۆ ئه‌وه‌ی كه جارێكی تر‌ئيمه‌ی كورد پشت گوێ نه‌خرێين و نه‌بينه‌ قوربانی ولاتانی دراوسێ. به‌لام ئايا سه‌ركرده‌ی كورد له‌ئاستی ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ خه‌ته‌رناكه‌دا هه‌لمه‌تی ده‌ست پێكردوه‌، وه‌يان چاوه‌رێی قه‌ده‌ره‌؟

ڕۆلی كورد: چاودێره‌ يان ياريكه‌ر‌

سياسه‌تی كورد هه‌رده‌م سياسه‌تی كاردانه‌وه‌ بوه‌ بۆ كاری زلهێزه‌كان. جاران، له‌ سه‌رده‌می شه‌ری سارددا، سه‌ركرده‌ی كورد له‌وه‌ زياتری پێنه‌ده‌كرا. به‌لام ئيمرۆ رۆژی چاو پێخشانه‌وه‌ی نه‌خشه‌كانه‌. ئه‌وكه‌سه‌ی كه‌ خاوه‌ن قه‌زيه‌يه‌ و ده‌نگی به‌رزده‌كاته‌وه‌ خۆی ده‌كاته‌ دڕكێكی موزعيج (بێ ئه‌وه‌ی ببێته‌ دوژمن)، زياتری ده‌ست ده‌كه‌وێ له‌ كه‌سێك كه‌ خۆی ده‌كاته‌ گوڵێك، يان پياوچاكێكی بيده‌نگ‌. هه‌لبه‌ت ئيداره‌ی ئه‌مريكی خۆشحال ده‌بێ ئه‌گه‌ر دۆسته‌ "مسۆگه‌ره‌كه‌ی" به‌كه‌م ڕازی ببێ و به‌بێده‌نگی و ده‌ستبه‌ سينگ بۆی ڕابوه‌ستێ. رۆژگاری سێ سالی رابوردوو سه‌لماندی كه‌وا ئيداره‌ی ئه‌مريكی زياتر خه‌ريكی ڕازيكردنی سواره‌كان بووه‌، چونكه‌ پياده‌كان (بێ پێيه‌كان)ی هه‌رده‌م مسۆگه‌ربووه‌. ئه‌وه‌نده‌ی برێمه‌ر و كۆلن پاول و كۆندۆليزا رايس خه‌ريكی ڕازی كردنی توندڕه‌وه‌ سوننه‌و شيعه‌كان بوونه‌، نيو ئه‌وه‌نده‌ خه‌ريكی ڕازی كردنی دۆسته‌كانيان نه‌بوونه‌. سه‌ركرده‌كان‌ی كورديش له‌ ديوه‌خاندا ناڕه‌زاييان ده‌رده‌بری و له‌ گۆره‌پانيشدا بيده‌نگ ده‌بوون. ئه‌و جۆره‌ سياسه‌ته‌، له‌ رۆژگاری چاره‌نووس سازدا ده‌ست نادات. ئيمرۆ كورد خاوه‌نی خاك و نه‌وت و ميلله‌ته‌، ئه‌مريكا پێويستی پێيه‌تی. ئه‌مريكا به‌رژه‌وه‌ندی ستراتيژی كه‌وتۆته‌ مه‌ترسی و پێويستی به‌ كورد ده‌بێ بۆ پاراستنيان، و بگره‌ به‌بێی به‌شداری ئاكتيڤی كورد پلانه‌كانی ئه‌مريكی هه‌ره‌س دێنی. له‌ داهاتووشدا ئه‌مريكا پێويستی به‌ كوردستان زياتريش ده‌بێ‌ بۆ چه‌ندين پرۆژه‌ی سياسی و سه‌ربازی و ئابوری له‌ ناوچه‌كه‌دا. بۆيه‌ وه‌ره‌قه‌ی كورد براوه‌يه‌، و زه‌رووريه‌ كه‌ سه‌ركرده‌كان تا ئه‌وپه‌ری سوودمه‌ندی به‌كاری بهينن. له‌ گفتوگۆكانیدا له‌گه‌ل ئه‌مريكا، سه‌ركرده‌ی كورد له‌مه‌ودوا ده‌توانی ره‌قيش بێ و نه‌رميش بێ ، به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌نديه‌كانی ميلله‌ت بخاته‌ خه‌ته‌ره‌وه‌. نه‌رمی به‌بێ ره‌قی بێ سووده‌، چونكه‌ ده‌مانكاته‌ نێچيرێكی ئاسان بۆ جه‌يمس به‌يكه‌ر و وولاته‌‌كانی دراوسێمان –به‌وه كاره‌‌ش دوورنيه‌ ئه‌و ده‌ستكه‌وته‌ی هه‌شمانه‌ له‌ده‌ستمان بچێ، چی جای گه‌راندنه‌وه‌ی كه‌ركوك و ناوچه‌ به‌عه‌ره‌بكراوه‌كان. خۆ فيدراليه‌ت و ئه‌گه‌ری سه‌ربه‌خۆيی هه‌ر جێگه‌ی باس نامێنن.

ڕۆلی سه‌ركرده‌ی سياسی كورد

به‌رای من، له‌‌و وه‌زعه‌ ئالۆزو هه‌ستياره‌دا، سه‌ركرده‌ی سياسی كورد ده‌بێ له‌ئاستی ئه‌و مه‌ترسيانه‌ كاری لۆبی بكات له‌ ئه‌مريكا و ئه‌وروپا. پێوسته‌ به‌ته‌ركيزه‌وه‌ ده‌ست به‌ هه‌لمه‌تێكی هه‌مه‌لايه‌نه‌ بكات بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كاربكاته‌ ‌سه‌ر ناوه‌رۆكی راپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتن. ده‌بێ مسۆگه‌ری بكات كه ڕێڕه‌و و‌ نه‌خشه‌و پلانی ئيداره‌ی ئه‌مريكی له‌به‌رامبه‌ر كورددا، به‌تايبه‌تی سه‌باره‌ت به‌ كه‌ركوك، گۆڕانێكی ئه‌وتۆی به‌سه‌ر نايه‌ت. راسته‌ له‌ سه‌ردانی پێشوی سه‌رۆكی هه‌رێمدا بۆ ئه‌مريكا، وه‌فدی كوردی به‌ڵێنی جۆراوجۆری پێدرابوو، به‌لام له‌ روانگه‌ی راپۆرتی به‌يكه‌ر-هاميلتندا، ته‌واوی ئه‌و به‌ڵێنانه‌ قابيلی چاوپێداخشاندنه‌وه‌ن. به‌داخه‌وه‌، لۆبی كوردی له‌ ئه‌مريكا، له‌به‌ر ده‌يان هۆ، زۆر لاوازه‌و ئه‌و جۆره‌ زه‌خم و قورساييه‌ی نيه‌ كه‌ بتوانی به‌ ته‌نسيقيكی فره‌حيزبيه‌وه‌ ‌ به‌و كاره‌ چاره‌نوسسازه‌ هه‌لبستێ. له‌و چه‌ند هه‌فته‌يه‌ ناسكه‌ی داهاتودا، هه‌تا رۆژی ده‌رچونی راپۆرته‌كه‌، پێويستيمان به‌ بوونی يه‌كێك له‌ تۆپه‌ قورسه‌كانه‌، له‌ ئاستی سه‌رۆك كۆمار، سه‌رۆك هه‌ريم وه‌يان سه‌رۆكوه‌زيران، كه‌ خۆی بگه‌يه‌نێته‌ واشينگتن، و نه‌يه‌ته‌وه‌ هه‌تا دلنيا ده‌بێ له‌وه‌ی كه‌ ئه‌نجامی پێشنياره‌كانی به‌يكه‌ر له‌ به‌رژه‌وه‌ندی كورددا ده‌بێ. پێشنيازم بۆ سه‌رۆكی هه‌رێم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خۆی و چه‌ندين له‌ پسپۆرانی لۆبی كردن، به‌يه‌كه‌وه‌ له‌ مه‌مه‌ڕه‌كانی برياری سياسی ئيمپراتۆريه‌تی ئه‌مريكيدا كارله‌سه‌ر مسۆگه‌ر كردنی كه‌ركوك و فراوانكردنی هه‌رێمی كوردستان و لابردنی مه‌ترسی دڕنده‌كاری دراوسێكانمان بكه‌ن.

Friday, 10 November 2006

Kurdistan beyond Iraq

The political pressures in Iraq are pushing the Kurds towards independence, says Dlawer Ala'Aldeen.

Dlawer Ala'Aldeen
10 - 11 - 2006 OpenDemocracy

In Iraq, sectarian violence and attacks on United States and British forces are spiralling out of control. The effects on American domestic politics are evident in the historic defeat of the Republicans in the congressional elections. The pressures on the George W Bush administration, and Washington's political leadership more generally, are likely only to intensify in over the next eighteen months.

The Iraq Study Group, co-chaired by former US secretary of state James Baker, is scheduled to report on its recommendations in January 2007. It is expected to propose a "three-in-one" partition of Iraq, dividing the country into Sunni, Shi'a, and Kurdish entities. This is likely to be endorsed by President Bush.

Such a proposal, as long as it includes Kirkuk and other Arabised (hence disputed) territories within Kurdistan, will no doubt be welcomed by the Kurds - anything less that this will be rejected violently. The Shi'a response will be mixed. Abdul Aziz al-Hakim's Supreme Council for the Islamic Revolution in Iraq (Sciri) will approve but only with modifications. Muqtada al-Sadr, and likeminded Shi'a extremist groups, will reject it out of hand. Iraqi prime minister Nouri al-Maliki and his Da'wa party will be in a serious dilemma, namely how to choose between principle and real politics. As for the Sunni Arabs, who once had the whole of Iraq and now face the prospect of being left with the poorest federal entity, they will protest, threaten and eventually succumb.

The proposal to divide Iraq is not new. Influential authors, such as Peter W Galbraith, Ralph Peters, Senator Joseph Biden, Leslie Gelb and others have recently recommended partition as the only way to achieve US objectives. The most elegant, logical and convincing proposal is that of Galbraith, which is detailed in his book The End of Iraq: How American Incompetence Created a War Without End. He displays the obvious and argues for a win-win outcome for all.

The idea is, unsurprisingly, alarming to many Iraqi Arab intellectuals. Zaid al-Ali characterises the partition of Iraq into semi-autonomous federal entities as a "dangerous" concept ("Saving Iraq: a critique of Peter W Galbraith", 26 October 2006). As a Kurd, the question I pose is: dangerous for whom, and why?

United Iraq: myth or reality?

Iraq as a modern political entity is only eighty-five years old. It only came into existence in 1921. Mesopotamia, the land of two rivers (between the Tigris and Euphrates) had been divided by the Ottomans during their centuries of imperial rule into the two administrative wilayets (units) of Baghdad and Basra. The northern neighbours of the people of these areas, living in what Kurds designate as southern Kurdistan, were inhabited by distinct ethnic groups and governed via a third wilayet, in Mosul.

The British occupied Mesopotamia during the first world war and Mosul wilayet by 1920. There were no initial plans to merge the three wilayets; instead the Kurds were offered the chance of going independent. The deposed king Faisal, dethroned by the French in Syria, was offered Mesopotamia by the British. Faisal had never visited Mesopotamia, and regarded it as too Shi'a for his comfort; he therefore lobbied for it to be merged with the Sunni (although Kurdish dominated) Mosul wilayet. The Shi'a revolt of the 1920s and coincidental Turkish political manoeuvres added fire to his argument and settled the outcome.

In 1921, the British fixed a referendum to give the result they wanted: legitimacy to Faisal as the new king of Iraq. Meanwhile, the betrayed Kurds were bombed into submission. The Iraqi air force - built, trained and equipped by the British - carried on the campaign thereafter. With time, the majority of the Kurds eventually embraced the constitutional, semi-democratic rule of the Hashemite kingdom, and settled for demanding their cultural rights within an integral Iraq. However, Iraq's political atmosphere remained unsettled in the face of the storm of extreme Arab nationalism.

Iraqi unity and Arab nationalism

The post-1945 cold war order brought a new wind of pro-Soviet and anti-western Arab nationalist sentiments to the region. Gamal Abdel Nasser of Egypt initiated an epidemic of military-led coup d'ètats, which arrived in Iraq in 1958. The overthrow of the Hashemite monarchy marked a turning point: Britain lost influence over Iraq, and the fate of the Kurds fell into the hands of a series of undemocratic Arab nationalists who ruled Iraq for a decade until, in 1968, Saddam Hussein's Ba'ath party seized power.

Saddam's extremism was neither a surprise nor an alien phenomenon in the middle east. After 1945, the belligerent superpowers had inaugurated brutal regimes throughout the middle east, to secure military, economic and political influences. Saddam was a product of the era and Iraq's bloody history; his regime was ultra-ruthless, rich, shrewd and organised.

Under the complacent view of the superpowers and the Arab League, Saddam pushed all limits. His totalitarian leadership rendered Iraq's ethnic and religious diversities irreconciliable, and deepened the gulf between the ruling Sunni elite and the rest. He maximised Iraq's potential for disintegration, turning it into a bomb primed to explode at the slightest trigger.

Iraq's unity in democracy

After Iraq's regime change in April 2003, the Coalition Provisional Authority's Paul Bremer was given an impossible mandate to keep the country united, ethnically integrated and constitutionally democratic. In his short year, he achieved the opposite and abandoned ship. His policies formalised the ethnic divisions within the country's political institutions, rendering Iraq ungovernable. In the process, he alienated the former Iraqi opposition parties who were eager to share power and responsibility.

Throughout their time in opposition, the mutually distrustful Kurdish, Shi'a and Sunni Arab political parties had little in common in terms of aspirations, strategies or alliances. Not unexpectedly, integration was not on their agenda, before or after regime change. In this period, the best of the mechanisms proposed for preserving Iraq as a unified state was the constitution adopted in the referendum of 15 October 2005.

In essence, the constitution would divide Iraq into federal units (de facto states) with irreversible decentralisation of power. This is designed to prevent the return of dictatorships - a situation to which, as far as the Kurds and the majority Shi'a are concerned, there is no going back. The downside of this devolutionary constitution is that it yields weak governments in Baghdad, invariably composed of a coalition of unwilling and distrusting parties.

The pre-constitution interim government of Iyad Allawi (June 2004 - April 2005) has been the strongest of the post-regime-change period. He shared power with his partners and won their trust. In contrast, his successor as prime minister, Ibrahim Jaafari, provided a good example of how not to rule. He failed to implement the interim constitution, alienated his governing partners and forged unlikely alliances with extremist Shi'a militias.

The Sunnis and most Shi'a (including Hakim's Sciri) were grateful for the strong Kurdish veto wielded by Iraq's president, Jalal Talabani, which prevented Jaafari's re-election. His own successor and the current prime minister, Nouri al-Maliki, promised to be different. His government, however, is crippled by its lack of control over the army, police or intelligence services; essentially, it is now confined to the boundaries of Baghdad's Green Zone and helpless in the face of insensate violence and escalating civil war.

The Kurds' ambitions

Kurdish political leaders in the post-Saddam era, having just about recovered from the genocidal rule of an extreme Arab nationalist, displayed their preference for a democratic Iraq to an isolated and vulnerable Kurdistan. They have manifested this wish by contributing significantly to the professional conduct of the government in Baghdad and have won respect for their focus, professionalism and statesmanship.

The Kurds freely supported the new constitution and the government in the hope that their aspirations and prosperity will be realised within a democratic Iraq. But a number of factors - Jaafari's hesitation in implementing the constitution, extremist (and anti-Kurdish) Arab rhetoric and incipient communal violence - all began to ring alarm-bells. Masoud Barzani, president of the Kurdistan autonomous region, made it clear that the Kurds would review their choice of remaining within Iraq if the agreed constitution was not implemented, or if civil war rages out of control.

The first condition will be tested in a referendum (scheduled for December 2007) on whether the city of Kirkuk should join the Kurdistan autonomous region. The second condition is already ripe. Sectarian killings have increased slowly but exponentially since early 2005 and have gathered greater momentum since the Samarra mosque bombing in February 2006. As a consequence, increasing numbers of Iraqis are fleeing their homes: from 30,000 people by the end of March 2006 to 138,000 by mid-August.

The displaced are families from areas of mixed Sunni-Shi'a communities escaping to parts of the country dominated by their own ethnic or religious group. Joseph Biden has argued in a Washington Post article (24 August 2006) that violence between Shi'as and Sunnis is now the main security threat in Iraq, surpassing even the insurgency and the presence of foreign terrorists in the country.

After Iraq

Is an independent Kurdistan viable? The answer is, most certainly, yes. Kurdistan is economically self-sufficient, more so than many member-states of the United Nations. The international climate is also more favourable. In the past, Turkey, Iran, Syria and other Arab countries have acted against progress in Kurdistan, and they were greatly aided by the fact that the United States found it in its interest to support a stronger (and anti-Iranian) Iraq at the expense of the Kurds and Shi'as. This circumstance has changed since the start of the war on terror.

Moreover, the people of Iraq no longer dispute the right of Kurdish self-determination. Privately and publicly, senior politicians in charge of government, parliament or the partisan media, treat the de facto state of Kurdistan as a reality and would accept a democratically managed separation programme. A minority of Iraqi Arabs would even prefer to have the Kurds out of the Iraqi equation, just as there are a minority of Kurds who would genuinely prefer to remain within the greater Iraq.

In response to the argument that Kurdish independence or the division of Iraq into federal entities is a dangerous proposal, it can be said that "united" Iraq has never been truly united and has always itself been dangerous to its people and its neighbours. The more important question is: what are the least dangerous alternatives?

The obvious options, which will have been considered by the Baker commission on Iraq, include:

  • allowing the current situation to evolve naturally: a high risk strategy with no end to a civil war.
  • suspending the constitution and parliament, allowing a dictatorial minority rule for an unlimited period (this may temporarily put a lid on the civil war and postpone the break-up of Iraq).
  • changing the constitution to centralise power in Baghdad, allowing majority (Shi'a) domination of Iraq (in this case civil war will continue and Kurdistan will go it alone).
  • dividing Iraq into several federal entities, capable of self-governing but loosely united within Iraqi boundaries (consistent with the adopted constitution).
  • dismember Iraq.

To end the spiralling civil war, secure democracy, contribute to a stable middle east and, crucially, protect American and British interests, the only viable two options available to the Bush administration are the last two. If the fourth were not orchestrated tactfully, the fifth is inevitable, with or without American help. The Biden-Gleb plan to "hold Iraq together" is indeed another way of achieving the fourth.

It is most unlikely that the US will be able to contain violence in Iraq without the help of Iraqis. This can only be accomplished by implementing the constitution, allowing local authorities within each province (federal unit) to fortify their boundaries and take control of their security and day-to-day affairs. Therefore, in reality, the Baker committee has little option but to recommend the least popular but most natural choice. This would involve supporting the Iraqi government to implement the current constitution, dividing Iraq accordingly into small federal units, securing a lasting peace and conducting a programmed withdrawal of coalition troops.

Iraq has never been truly united and never will be. Kurdistan is an independent state-in-waiting. Its birth was delayed, not by Turkey, Iran or the Arab world, but by the cold war world order. Things have changed in the post 9/11 world order. Preserving Iraq's territorial integrity, at the expense of the Kurds, is no longer an option. The only way to slow down or prevent Kurdistan's total devolution is by creating a democratic haven within Iraq and implementing the agreed constitution. If this does not happen, Kurdistan by 2008 is likely to become (after Kosovo?) the 194th member state of the United Nations.

Wednesday, 6 September 2006

ئاينده‌ی كوردستان ‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ چاكسازی يه‌كێتی

ئاينده‌ی ده‌وله‌تی كوردستانی سه‌ربه‌خۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ پرۆژه‌ی چاكسازی يه‌كێتی نيشتمانی كوردستان

نووسينی: پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

به‌شی يه‌كه‌م: هاوڵاتی - ژماره‌ 290 - ڕۆژی 6/9/2006 - لاپه‌ڕه‌ 15 ‌‌
به‌شی دووه‌م: هاوڵاتی - ژماره‌ 291 - ڕۆژی 13/9/2006 - لاپه‌ڕه‌ 15‌‌


ئيمرۆ كوردستان به‌ قۆناغێكی پرله‌ رووداودا ده‌روات و ئه‌و دوو ساله‌ی داهاتوو، پر ده‌بێ له‌ رووداوی حاسيم، هه‌م له‌ ئاستی كوردستان و هه‌م له‌ ئاستی عيراق. هاوكات‌، كه‌ركوك و ناوچه‌ دابراوه‌كانمان ده‌بێ ده‌ستكه‌وێته‌وه‌ و هه‌وێنی ده‌وله‌تی كوردستانی ئازاد بێته‌ كايه‌وه.
ئاشكرايه‌ كه‌ ئه‌گه‌ری دامه‌زرانی ده‌وله‌تی كوردستانی سه‌ربه‌خۆ زۆر له‌ واقيع نزيك بۆته‌وه، و فرسه‌تی مێژوويی هاتۆته‌كايه‌وه‌‌‌. ئيمرۆ نه‌خشه‌ موقه‌دده‌سه‌كان، به‌تايبه‌تی هی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راست، له‌ هه‌موو كاتێكی ترزياتر قابيلی گۆرانن. له‌سه‌ده‌ی رابووردوودا، ياساكانی شه‌ری ساردی زلهێزه‌كان‌ بوو كه‌ سنووره‌‌ ده‌ستكرده‌كانی ده‌پاراست، به‌لام ئه‌و ياسايانه‌ و مێژووی شه‌ری سارد ئاوديوی سه‌ده‌كه‌ بوون و ئيمرۆ ياساكانی عه‌وله‌مه‌ی ئابووری و شه‌ری دژبه‌تيرۆريزم بريار له‌سه‌ر نه‌خشه‌كان ده‌ده‌ن و سنووره‌كان دياری ده‌كه‌ن. راسته‌ كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد له‌سه‌ر مێز‌ی نه‌خشه‌كێشاندا ته‌ره‌ف نيه‌ و ياريكه‌ر نيه‌، به‌لام له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا، ئه‌گه‌ر ژيرانه‌ هه‌لسوكه‌وت بكات، ره‌نگه‌ له‌ خولی‌ وولاتبه‌شينه‌وه‌ی ئه‌وجاره‌ياندا ئێمه‌ی كورد بێبه‌ش نه‌بين.

خه‌ونی له‌وانه‌ش ئه‌زه‌ليتر ئه‌و رۆژه‌ دێته‌ دی كه‌ سيسته‌می ديموكراسی ده‌ستووری و فره‌ حيزبی داده‌سه‌پێ له‌و به‌شه‌ی كوردستان. بۆيه‌ش مانه‌وه‌ی هێزو توانا و ته‌بايی پارتی و يه‌كێتی گرنگيه‌كی ستراتيژی هه‌يه‌ بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو لايه‌ك. هه‌ريه‌كه‌يان له‌ نيوه‌ی كوردستانی باشووردا ده‌سه‌لاتداره‌ و رۆلی سياسی و ئيداری و ئابووری و عه‌سكه‌ری و ئاساييشی سه‌ره‌كی ده‌بينێ. هه‌ردووكيشيان له‌ شه‌ری دژ به‌ تيرۆر و له‌ ململانێی سه‌ر شانۆی عيراقی و نێوده‌وله‌تیدا رۆلی كاريگه‌ریان هه‌يه‌. له‌ پرۆسه‌ی ديموكراسيشدا، وه‌ك‌ دوو حيزبی ئۆپۆزيسيۆنی به‌رامبه‌ر به‌يه‌كتر، زۆر گرنگه‌ كه‌‌‌ هه‌ردووكيان له‌ رووی پێكهاته‌ و تواناو پته‌وی وهه‌يكه‌لی ديموكراسیدا هاوتابن. له‌وكاته‌ی كه‌ لايه‌نێكيان ده‌كه‌وێته‌ قه‌يرانی ته‌نزيمی ناوه‌خۆيي، وه‌يان له‌ به‌ر هه‌رهۆيه‌ك بێ، ته‌ركيزی نه‌مێنی، ئه‌وا ته‌واوی پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت له‌ كوردستان و ده‌ستكه‌وت و هه‌له‌ چاره‌نوسيه‌كانمان ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسيه‌وه‌. من به‌رۆلی ميژوويی خۆم و رۆشنبيرانی تری داده‌نێم كه‌ وه‌ك چاودێر و دلسۆزی كوردستان، له‌ده‌ره‌وه‌ی حيزبه‌كانه‌وه‌ سه‌يری ناوه‌‌وه‌ بكه‌ين وله‌ به‌رامبه‌ر ديارده‌ چاره‌نوسيه‌كان بێده‌نگ نه‌بين. سه‌ركرده‌ی سياسی كورد ئاگادار بكه‌ينه‌‌وه‌ له‌ مه‌ترسی رووداوه‌كان و پێشنيازيشيان بخه‌ينه‌ به‌رده‌م بۆ چاره‌سه‌ری قه‌يرانه‌كان.

قه‌يرانی رێكخراوه‌يی يه‌كيتی

له‌ مانگی مايسی ئيمسال، له‌ نوسراوێكدا (١) هه‌ولمدا كه‌ پێكهاته‌ و گيرو گرفته‌كانی ناو يه‌كێتی شی بكه‌مه‌وه‌ و تێيدا ئاماژه‌م به‌وه‌كرد كه‌‌ ديارده‌ی ته‌كه‌تولات و ئيستيقتاباتی ناو يه‌كێتی گه‌يشتۆته‌ ئاستێك كه‌ چاره‌نووسی رێكخراوه‌كه‌ی خستۆ‌ته‌ مه‌ترسيه‌وه‌ و مه‌عنه‌وياتی گشتی دابه‌زاندوه‌و كاری سه‌لبی كردۆته‌ سه‌ر رێره‌وی حوكمرانی له‌ كوردستانی باشوور. پێشبينیم (ئه‌وكاته‌ و ئێستاش) ئه‌وه‌بوو‌ كه‌ به‌رده‌وامێتی ئه‌و قه‌يرانه‌ی يه‌كێتی، به‌بێ چاره‌سه‌رێكی بنه‌ره‌تی، ده‌بێته‌ مايه‌ی هه‌لوه‌شانه‌وه‌، وه‌يان ئينشيقاقی سه‌رتاسه‌ری رێكخراوه‌كه‌. ‌رزگار كردنی يه‌كێتی پێويستی به‌ شۆرشێكی ته‌نزيمی و كه‌لتووری هه‌يه‌ كه‌ له‌ به‌ردی بناغه‌وه‌ هه‌يكه‌لی رێكخراوه‌كه‌ دابرێژێته‌وه‌. به‌لام ئه‌و شۆرشه‌ ده‌بێ له‌ ئاينده‌يه‌كی زوودا به‌رپا بكرێ، به‌رله‌وه‌ی كار له‌ كار بترازێ. خۆ ئه‌گه‌ر دوابخرێ، ئه‌وا ره‌نگه‌ پرۆسه‌ی ريفۆرم له‌ دايك نه‌بێ، و به‌وه‌ش چاره‌نووسی رێكخراوه‌كه‌ بكه‌وێته‌ به‌ر مه‌رحه‌مه‌تی قه‌ده‌ر و لێشاوی پارتی و مه‌ترسی له‌ت بوون. ئه‌و ئه‌نجامه‌ش مه‌ترسيداره‌ بۆ پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت له‌ كوردستان و ده‌بێته‌ مايه‌ی لاسه‌نگ بوونی پارسه‌نگی هێزه‌ ديموكراسيه‌كانی كوردستانی باشور و دامه‌زراندنی رژێمی تاكه‌حيزبی (پارتی) له‌وولاتدا. به‌ لای منه‌وه‌ پاراستنی پارسه‌نگی هاوتوانايی يه‌كێتی و پارتی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ئێستا و ئاينده‌ی كوردستاندايه‌.

له‌ نوسراوه‌كه‌مدا هه‌ولمدا هانی سكرتێری گشتی (خاوه‌نی ده‌سه‌لاتی راسته‌قينه‌) بده‌م كه‌ قۆلی لێ هه‌‌لكا و به‌ ته‌ركيزه‌وه‌ كار له‌سه‌ر دارشتنه‌وه‌ی يه‌كێيی بكات، به‌و ئومێده‌ی كه‌ هه‌تاسه‌رو هه‌تا ئه‌نجامدان ده‌ست له‌ پرۆسه‌كه به‌رنه‌دا.‌ لام مسۆگه‌ره كه‌‌ به‌بێی هيممه‌تی جيددی ئه‌و، ته‌واوی هه‌وله‌كان بۆ رزگار كردنی رێكخراوه‌كه‌ و پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت به‌فيرۆ ده‌روات. له‌دوای زه‌ماوه‌ندی چاكسازی به‌هاری رابوردوو، جه‌ماوه‌ری كوردستان به‌ ئومێدێكی زۆره‌وه‌ هه‌ستی راگرت و سه‌بری گرت، به‌لام ئيمرۆ هه‌موو ئيشاره‌ته‌كان واده‌گه‌يه‌نن كه ره‌نگه‌ دووباره‌ ‌ پرۆسه‌كه‌ ئالۆزبووبێ و له‌ ئه‌نجامدا ساردبكرێته‌وه‌. ، وبه‌وه‌ش مه‌شخه‌لی ئاگری ته‌كه‌تولات هه‌روا رووله‌به‌رزيه‌و گه‌رماكه‌ی هه‌روا به‌تينتر ده‌بێ‌‌. سوخريه‌ی قه‌ده‌ريش له‌وه‌يه‌ كه‌‌ كليلی سيحری قه‌يرانه‌كه‌ له‌ده‌ستی دروستكه‌ريه‌تی. ئاشكرايه‌ كه‌ مه‌سئوليه‌ته‌كه‌ له‌ ئه‌ستۆی مه‌كته‌بی سياسيه‌ و رۆلی سکرتێری گشتی له شۆرشی چاكسازی و ريفۆرمدا بێ هاوتا و بێ به‌ديله‌. هه‌روه‌ك نوسيبوم، به‌لای منه‌وه‌، ته‌نيا رێگرێك له‌به‌رده‌می ئينشيقاقی يه‌کێتی‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ سكرتێری گشتی ته‌نيا چه‌قی ده‌سه‌لاته‌ وهه‌تا ئه‌وله‌سه‌ر کار مابێ، له‌تكردنی يه‌كێتی زه‌حمه‌ته‌. ڵه‌ نووسراوی ئه‌وجاره‌مدا، مه‌ترسيه‌كانی فه‌شه‌ل ده‌خه‌مه‌ روو و بانگه‌وازه‌كه‌شم نوێده‌كه‌مه‌وه‌ بۆ سكرتێری گشتی به‌و ئومێده‌ی كه‌ به‌ته‌ركيزه‌وه‌ به‌رده‌وام بێ له‌ پرۆسه‌ی ريفۆرم و چاكسازی ناو يه‌كێتی.

به‌هاری چاكسازی

له‌ به‌هاری ئيمسال، رووداو زۆربوو و ده‌هۆلی چاكسازی ده‌نگی زۆرهات و سه‌ركرده‌كانی يه‌كێتی، زۆر به‌ سينگی فراوان و ئازادی ده‌ربرينه‌وه‌، هاتنه‌ به‌ر رۆشنايی ميديا. له‌و ماوه‌يه‌دا، چه‌ندين بيرۆكه‌ وپێشنياز و پرۆژه‌ی چاكسازی كه‌وتنه‌ سه‌ر مێزی سكرتێری گشتی بۆ ليدوان و ته‌به‌ننا كردن. سكرتێريش، له‌دوای دامه‌زرانی حكومه‌تی به‌غدا و له‌ ژێر فشاری ره‌خنه‌گران، بۆ ماوه‌ی چه‌ند رۆژێك قۆناغی گواسته‌وه‌ بۆ سلێمانی و كه‌وته‌ كه‌مپه‌ينی به‌رزكردنه‌وه‌ی مه‌عنه‌وياتی كاديران و سه‌ينوبه‌ينی هه‌لسه‌نگاندنی پرۆژه‌كان. له‌ كۆنگره‌يه‌كی رۆژنامه‌وانيدا، سكرتێری گشتی و مه‌كته‌بی سياسی ده‌ست له‌ سينگ وه‌ستان و له‌به‌رده‌م ميلله‌ت رايانگه‌ياند كه‌ هه‌نگاوی يه‌كه‌می كه‌مپه‌ينی چاكسازی به‌ قه‌لاچۆكردنی گه‌نده‌لی ده‌ستپێده‌كه‌ن. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش، دامه‌زراندنی ده‌زگای لێپرسينه‌وه‌يان راگه‌ياند، به‌و وه‌عده‌يه‌ی كه‌ ده‌زگاكه‌ له‌ده‌نگۆی‌ گه‌نده‌ڵی‌‌و خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی‌ به‌رپرسه‌ حیزبی‌و حكومیه‌كان بكۆڵێته‌وه‌و دواتر سزایان بدات. سكرتێری‌ گشتی‌ رایگه‌یاند كه‌ هيچ ئه‌ندامێك‌ له‌ یه‌كێتیدا، له‌ خۆيه‌وه‌ تا خواره‌وه‌، له‌ لێپرسینه‌وه‌ گه‌وره‌تر نی‌یه. هه‌لبه‌ت، له‌به‌ر كه‌موكوری ديارو ئاشكرا، پێشبينی له‌وه‌ ده‌كرا كه‌ ئه‌وده‌زگايه‌ ره‌نگه‌ له‌يه‌كه‌م‌ رۆژه‌وه‌ سه‌رنه‌كه‌وی، به‌لام كه‌س نه‌يده‌زانی كه‌هه‌ر له‌دايك نابی. تا ئێستا ده‌زگاكه‌ نه‌شوێنی‌ هه‌یه‌ و نه‌ئه‌درێس و نه‌ ‌له‌ كه‌سيشی پێچيوه‌ته‌وه‌. ‌فه‌شه‌لی ئه‌و ده‌زگايه‌ ده‌ری ده‌خات كه‌ ره‌گ و ريشه‌ی گه‌نده‌لی زۆر ئالۆز و قوڵچه‌قيوه‌، چاره‌سه‌ره‌كه‌شی به‌ بريارێك و ته‌صريحێك و ده‌ستێوه‌ردانێكی رووكه‌شيی نايه‌ته‌ دی، به‌لكو پێويستی به‌ شۆرشێكی به‌رده‌وام هه‌يه‌، و شۆرشه‌كه‌ش ده‌بێ به‌ فيعلی له‌ سه‌ره‌وه‌ به‌ره‌وخوار بێ (نه‌ك به‌ پێچه‌وانه‌وه‌) وپێويسته‌ مه‌كته‌بی سياسيش له‌ ده‌ستوه‌ردان و گۆرانكاريدا بێ به‌ش نه‌بێ. ئه‌وه‌ نيوه‌ی يه‌كه‌می پرۆژه‌ی پاكسازی و چاكسازی و په‌يمانه‌كانی سه‌ركردايه‌تی بوو. دياره‌ ئه‌ونيوه‌يان ده‌بێته‌ مێژوو.

شانبه‌شانی دامه‌زرانی ده‌زگای لێپرسينه‌وه‌، په‌يمانی ريفۆرم و نوێكردنه‌وه‌ی رێكخراوه‌كه‌ درا. له‌دوای گفتو گۆ و مشتومرێكی تێر و ته‌سه‌ل، مه‌كته‌بی سياسی- پرۆژه‌يه‌كی له‌ ئامێزگرت، كه‌ناسرا به‌ "پرۆژه‌كه‌ی كاك نه‌وشيروان". پوخته‌ی پرۆژه‌كه‌ش بريتيه‌ له‌ رێكخستنه‌وه‌ی مه‌كته‌بی رێكخستن و هه‌لبژاردنه‌وه‌ی ئه‌ندامه‌ كارگێره‌كانی خواره‌وه‌، له‌ پۆل و كه‌رت و كۆميته‌وه‌هه‌تا ده‌گاته‌ ئاستی مه‌سئول مه‌لبه‌نده‌كان. ئه‌وه‌ش به‌مه‌به‌ستی گونجاندنی يه‌كه‌ رێكخراوه‌ييه‌كانی يه‌كێتیه‌ له‌گه‌ل سيسته‌می هه‌لبژاردن و سيسته‌می ديموكراسی سه‌رده‌م. دياريشه‌ كه‌‌ سووديان له‌ پرۆژه‌ جياجياكانی تريش وه‌رگرتووه‌، كه‌ يه‌ك له‌وانه‌ پرۆژه‌يه‌كی پێشياركراوه‌ له‌ لايه‌ن به‌نده‌وه‌ (٢). لايه‌نی هه‌ره‌ پۆزه‌تيڤی پرۆژه‌‌ ئاوێته‌كه‌ی كاك نه‌وشيروان ئه‌وه‌يه‌‌‌ كه‌ له‌ بنه‌ره‌ته‌وه‌ هه‌يكه‌لی يه‌كێتی له‌ پرۆسه‌يه‌كی ديموكراسیدا (به‌هه‌لبژاردن) داده‌رێژێته‌وه‌. ئه‌وه‌ش، هيچ نه‌بێ (ئه‌گه‌رله‌رواله‌ت و ‌سه‌ر كاغه‌زيش بێ) شه‌رعيه‌ت ده‌داته‌ رێكخراوه‌كه‌ و كارگێره‌كانی مه‌لبه‌ند و كۆميته‌كان. لايه‌نی هه‌ره‌ نێگه‌تيڤی پرۆژه‌كه‌ ئه‌وه‌يه‌ هه‌لبژاردنه‌كه‌ له‌ ئاستی مه‌لبه‌نده‌كانه‌وه‌ كۆتايی دێت و ئه‌ندامانی سه‌ركردايه‌تی و مه‌كته‌بی سياسی (سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌كيه‌كه‌ی گيروگرفته‌كان) ناگريته‌وه‌. هه‌روه‌ك ئاراس محه‌مه‌د تۆفيق نووسيويه‌تی: "ئاو له‌ سه‌رچاوه‌وه‌ لێله‌"... و... "ئه‌وه‌ى ئيَستا مه‌كته‌‌بى سياسى ده‌يكات جگه‌ له‌ سياسه‌تى پينه‌ و په‌رۆ و مه‌شغول كردنی رای گشتی هێچ ده‌لاله‌تێكی تری نيه‌، له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌وه‌ی له‌ ئيستاشدا ده‌يكه‌ن سه‌باره‌ت به‌ مه‌كته‌بی رێكخستن كاری ئه‌وان نيه‌، ئه‌وه‌ ده‌ستكاری كردنی په‌يره‌وی ناوخۆيه‌ و بريارێكی له‌وجۆره‌ش پێويسته‌ له‌ كۆنگره‌دا يه‌كلا بكرێته‌وه‌" (۳).

پايزی هه‌لبژاردن

هه‌لبه‌ت پرۆسه‌ی هه‌لبژاردن له‌ رۆژگاری ئيمرۆدا مه‌ترسی هه‌يه‌ و به‌لای هه‌ندێك سه‌ركرده‌وه‌ دوورنيه‌ ته‌قينه‌وه‌ی له‌دوا بێت. به‌داخه‌وه‌، كه‌لتووری هه‌لبژاردن له‌ كوردستان بريتيه‌ له‌ ديارده‌ی ليست و ليستكاری و ته‌زويربازی و شه‌ری ئه‌عساب و هێرشی تێكده‌ری ئيعلامی. نمونه‌ی تازه‌و زيندووش زۆرن، هه‌روه‌ك هه‌لبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پاريزگاكان و په‌رله‌مانی كوردستان و عیراق. له‌ ناو يه‌كێتيشدا، به‌هۆی ته‌كه‌تولبازی و ناوچه‌گه‌رێتی، هه‌مان كه‌لتور (به‌لام به‌ ته‌وژم و گوشارێكی چڕتر) په‌يره‌وی كراوه‌. بێجگه‌ له‌ شه‌ره‌ ليسته ‌و شه‌ره‌ ته‌زوير، ئيمرۆ شه‌ره‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ تايبه‌تيه‌كانيش زال بوه‌ به‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی گشتی رێكخراوه‌كه‌. بۆيه‌ش، ترسی گه‌وره‌ی هه‌ندێ لايه‌ن ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ره‌نگه‌ تاوله‌رزی هه‌ڵبژاردن، كاديرو سه‌ركرده‌كانی يه‌كێتی له‌ قه‌يرانێكه‌وه‌ بگوازێته‌وه‌ بۆ قه‌يرانێكی تر. بۆيه‌ش ئه‌و لايه‌نانه‌ پێشنيازی ئه‌وه‌يان كرد كه‌ باشتره‌ مه‌رحه‌له‌يه‌كی ئينتيقالی هه‌بێ پێش هه‌لبژاردن و به‌ر له‌ كۆنفرانسی گشتی. به‌گوێره‌ی ئه‌و پێشنيازه‌، ده‌كرێ له‌و مه‌رحه‌له‌ ناوه‌نديه‌دا نوخبه‌يه‌كی ده‌ستنيشانكراو (نه‌ك هه‌ڵبژاردراو) يه‌كێتی بگوازنه‌وه‌ مه‌رحه‌له‌ی هه‌لبژاردن. ئه‌و پێشنيازه‌ش لايه‌نی پۆزه‌تيڤ و نێگه‌تيڤی خۆی هه‌يه‌ و گيروگرفتی خۆی پێوه‌يه‌. به‌لام فاكته‌ری حه‌سم كردن له‌نێوان بۆچوونه‌كان بريتي بوو‌ له‌ برياری سكرتێری گشتی. ئه‌ويش به‌خێرايی و به‌بێ دوودلی، هه‌رله‌سه‌ره‌تاوه‌ پرۆژه‌ ئاويته‌كه‌ و پرۆسه‌ی هه‌لبژاردنی له‌ئامێز گرت.

ئيتر، كه‌مپه‌ينی هه‌لبژاردن جۆشی وه‌رگرت به‌رله‌وه‌ی كه‌ بير له‌وورده‌كاريه‌كان كرابێته‌وه‌‌، وه‌يان راو ره‌زامه‌ندی كاديران مسۆگه‌ر كرابێت. دياره‌ ره‌چاوی ئه‌وه‌ نه‌كرابوو كه‌وا به‌رژه‌وه‌ندی ئابووری و سياسی و كۆمه‌لايه‌تی كاديرانی يه‌كێتی راسته‌وخۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ پۆسته‌ حيزبيه‌كانيان، وه سه‌رئه‌نجامی ئه‌و هه‌لبژاردنه‌ مه‌ترسی له‌ده‌ستدانی ده‌سه‌لات و ژينگه‌ی پێوه‌ به‌ستراوه‌. بۆيه‌ش، موفاجه‌ئه‌ نه‌بوو كه‌ جموجۆلی به‌رهه‌لستی له‌ نێو ريزه‌كانی يه‌كێتی له‌ ناوچه‌ جياجياكاندا په‌يدا بوو. له‌لايه‌كه‌وه‌ كه‌مپه‌ينی هه‌لبژاردن تاوی ده‌سه‌ندو هه‌ر كوتله‌يه‌ی ئه‌سپی تاوده‌دا و خۆی بۆشه‌ری ليستكاری ئاماده‌ ده‌كرد. هه‌لبه‌ت له‌و ته‌رزه‌ رۆژه‌شدا بازاری وه‌لاء كرين و فرۆشتن و ته‌وه‌توری ئه‌عساب ده‌گاته‌ ئه‌وپه‌ری. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، ده‌يان كاديری‌ ناوچه‌ جياجياكان‌ له‌ دژی پرۆسه‌كه‌، وه‌يان له‌ دژی چۆنێتی ئه‌نجامدانی پرۆسه‌كه‌، نامه‌ی چاوسوركردنه‌وه‌يان به‌ كراوه‌يی بلاو كرده‌وه‌. دياربوو نامه‌كان كاريگه‌ری خۆيان هه‌بوو و خه‌ريك بوو پرۆسه‌ی هه‌لبژاردنه‌كان سه‌بر بكه‌نه‌وه‌. به‌وجۆره‌ ده‌نگۆی ئه‌وه‌ په‌يدا بوو كه‌ ره‌نگه‌‌ پرۆسه‌كه‌ هه‌لبپه‌سێردرێ بۆ خاتری پاراستنی باری ئێستا و به‌چاوه‌رێی ئاينده‌يه‌كی ئارامتر‌. ئه‌وه‌ش هه‌لبه‌ت ده‌بێته‌‌ مايه‌ی ساردی ‌و ئيحبات وخه‌يبه‌ت ئه‌مه‌لی ئه‌و سه‌ركرده‌و كاديرانه‌ی كه‌ داوای هه‌لبژاردن ده‌كه‌ن. جا له‌ ئاينده‌يه‌كی نزيكدا به‌ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ ئايا پرۆسه‌ی هه‌لبژاردن ئه‌نجام ده‌درێ یان نا، وه‌ ئايا به‌رهه‌مه‌كه‌ی ئومێدی تازه‌سازی و ريفۆرمی پێوه‌ ده‌بێ، وه‌يان ديسانه‌وه‌ ته‌جسيدی ته‌كه‌تولات و جه‌وسه‌رگه‌ری و ناوچه‌گه‌رێتی ده‌كات، و به‌رده‌وامێتی ده‌دا به‌ هه‌مان قه‌يرانی يه‌كێتی.

حه‌لی وه‌سه‌ت: پلينيۆم

هه‌لبه‌ت، ته‌نيا سه‌رچاوه‌ی شه‌‌رعيه‌ت بۆ سه‌ركردايه‌تی هه‌موو رێكخراوێك بريتيه‌ له‌ ده‌نگی كۆنگره‌. له‌كۆنگره‌ی داهاتووی يه‌كێتيدا ده‌بێ شۆرشی راسته‌قينه‌ی گۆرانكاری رووبدات و رێكخراوه‌كه‌ خۆی له‌ بنه‌ره‌ته‌وه‌ تازه‌بكاته‌وه‌. ئاشكرايه‌ كه‌ كۆنگره‌ كاتی ده‌وێ و ئاماده‌باشی ده‌وێ. له‌ونێوانه‌شدا، ده‌بێ بريارێك له‌سه‌ر قۆناغی گواستنه‌وه‌ بدرێ. واته‌ له‌ نێوان ئێستا و كۆنگره‌دا. يه‌كێتى له‌ دووڕيانى ئه‌نجام دانى كۆنگره‌ و قۆناغى گواستنه‌وه‌دا ده‌بێت به‌ زووترين كات خۆى ساغ بكاته‌وه. ئه‌نجام دانى كۆنگره‌ و هه‌لَبژاردنى نێو ئۆرگانه‌كان وه‌ك پێشتريش باسم كرد ڕه‌نگه‌ ته‌قينه‌وه‌ و ئالَۆزى زياترى لێبكه‌وێته‌وه. هه‌رچى مه‌سه‌له‌ى قۆناغى گواستنه‌وه‌شه‌ ڕه‌نگه‌ ئيشكاليه‌تى نه‌بوونى ده‌سته‌لاَت و شه‌رعيه‌تى بۆ دروست ببێت، بۆيه‌ باشترين هه‌نگاو له‌م حالَته‌دا به‌ ڕاى من سازدانى پلينيۆمه. پلينێوم ده‌توانێت هيچ نه‌بێت قوتبه‌كان له‌ ده‌ورى خالَه‌ چاره‌نووس سازه‌كان كۆبكاته‌وه‌ و ميكانيزمێكى گونجاويش بێت بۆ لێكنزيك بوونه‌وه‌ى بير و ڕاجياوازه‌كان و ئاماده‌كاريش بێت بۆ كۆنگره‌ى گشتى. پلينيۆم ده‌توانێت ده‌سته‌يه‌ك راسپێرێت كه‌ له‌به‌ر ڕۆشنايى ئه‌نجام و بڕيار و ڕاسپارده‌كانى پلينيۆم دا يه‌كێتى به‌ره‌و ئارامى و جێگيرى سياسى و ڕيكخراوه‌يى به‌رێت.

سكرتێر له‌ نێوان دوو ئاگر

ئه‌و بابه‌تانه‌، ئيمرۆ مه‌وزوعی هه‌مو مه‌جليس و ديوه‌خانێكن. خه‌لك كه‌وتۆنه‌ته‌ شكه‌وه‌، له‌ توانا و نيه‌تی سه‌ركرده‌كان بۆ چاره‌سه‌ر كردنی گيرو گرفته‌كانی ناو يه‌كێتی. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌مپه‌ينه‌ی چاكسازی به‌ته‌واوی مۆری فه‌شه‌لی پێوه‌ بنوسێ، جاله‌به‌ر هه‌رهۆيه‌ك بێ، ئه‌وا خه‌لك ئه‌مه‌ل بڕاو ده‌بن و بروايان به‌ هه‌وله‌كانی دوارۆژيشه‌وه‌ نامێنی. ئيمرۆ مه‌كته‌بی سياسی له‌ وه‌زعێكی ته‌نزيمی وادايه‌ كه‌ مايه‌ی حه‌سوودی نيه‌ به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك. له‌لايه‌كه‌وه‌، فشاری له‌سه‌ره‌ بۆ ته‌واو كردنی پرۆسه‌ی چاكسازی و ده‌بێ هه‌لبژاردن ئه‌نجام بدات، و له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، فشاری له‌سه‌ره كه‌ هه‌لبژاردن هه‌لپه‌سێرێ و رێگای ئه‌لته‌رنه‌تيڤ بۆ چاكسازی بدۆزيته‌وه‌. هه‌ر كامێكيان بكات، ره‌نگه‌ ببێته‌ مايه‌ی رازی كردنی لايه‌نێك له‌سه‌ر حيسابی لايه‌نه‌كه‌ی تر. خۆ له‌ به‌ر نه‌بوونی دلينايی و په‌يوه‌ندی و ئاماده‌يی موساوه‌مه‌ له‌ نێوان قوتبه‌كان، ره‌نگه‌ كوتله‌كانی ناو يه‌كێتی دووچاری ته‌وه‌تتور و به‌ره‌نگاريه‌تی ببن و وه‌زعه‌كه‌ ئالۆزتر بكه‌ن. به‌وه‌، تۆوێ ئينشيقاق، كه‌ ده‌مێكه‌ چاندراوه‌، سه‌رهه‌لده‌ينی و نه‌مام ده‌رده‌كات و ده‌گاته‌ پله‌ی حه‌تمی به‌رله‌وه‌ی كه‌س بتوانی سه‌ركوتی بكات.

دياره‌ كه‌ يه‌كێتی داره‌كی به‌ده‌سته‌وه‌يه‌ كه‌ هه‌ردووجه‌وسه‌ری پشكۆيه‌. ته‌واوی رێكخراوه‌كه‌، له‌سه‌ركرده‌وه‌وه‌ بۆ ئه‌ندامان و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی له‌ ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌و چاوه‌رێی چارسه‌ر‌ن. كاديران و سه‌ركرده‌كان هه‌تاده‌گاته‌ ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سياسی له‌ واجيهه‌دانه‌و به‌باشی هه‌ست به‌ مه‌ترسی وه‌زعه‌كه‌ ده‌كه‌ن. هاوكات، به‌گوێره‌ی قسه‌ی كاديره‌ پێشكه‌وتوه‌كان، سكرتێری گشتی دووره‌وولاته‌ و بێ به‌شه‌‌ له‌ گه‌رمای جه‌بهه‌ی شه‌ری كوتله‌كان و ره‌نگه‌ به‌ پله‌ی پێويست هه‌ست خه‌ته‌ری وه‌زعه‌ نا‌‌كات. وه‌يان، هه‌ستی پێده‌كات به‌لام ئيهتيمامات و ئه‌وله‌وياتی ئه‌و جياوازه‌. زۆربه‌ی خه‌ون و تموحاته‌ كوردستانيه‌كانی هاتۆته‌دی و ئه‌وه‌ی ماوه‌ په‌يوه‌ندی به‌ خانه‌نشينيه‌وه‌ هه‌يه‌، وه‌يان به‌ شانۆی جيهانیه‌وه‌. جا له‌به‌ر هه‌ر هۆيه‌ك بێ، وادياره‌ كه‌ ئه‌وله‌يه‌تێكی زۆری نه‌داوه‌ به خێراكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی‌‌. وه‌ك باسيشم كرد، هه‌تا ئه‌ويش قۆلی لێ هه‌لنه‌مالێ، به‌ ته‌ركيزه‌وه‌ قافله‌كه‌ لێنه‌خوری هه‌تا دۆزينه‌وه‌ی رێگای رزگاریی ، ئه‌وا قه‌يرانه‌كه‌ی يه‌كێتی سه‌ره‌وخوار هه‌ر‌ به‌رده‌وامه‌، هه‌تا رۆژی ته‌قينه‌وه‌.

ئه‌نجامی ته‌قينه‌وه‌

له‌دوای ته‌قينه‌وه‌، ئايا يه‌كێتی چی به‌سه‌ردێت؟ وه‌لامی پرسياره‌كه‌ ئاسانه‌و قورسيشه‌ له‌ هه‌مان كاتدا. وه‌لامه‌كه به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ برياری سكرتێری گشتی وه‌ به‌ مانه‌وه‌ی له‌سه‌ر شانۆكه‌. هه‌تا سكرتێر له‌ كاردا مابێ، ئه‌وا هه‌موو مونشه‌قێك زه‌ره‌رمه‌نده‌، نه‌ك ته‌نيا له‌به‌ر ناو و هه‌يبه‌ت و ئه‌زموونی شه‌خسی سكرتێری گشتی، به‌لكو له‌به‌ر مه‌سه‌له‌ی دارايی و كۆنترۆلی بودجه‌ی رێكخراوه‌كه‌ش‌. به‌بێی ئه‌و بودجه‌يه‌، دروستكردن و به‌رێوه‌بردن و سه‌رخستنی رێكخراوی مونشه‌ق مه‌حاله‌. به‌لام له‌دوای سكرتێری گشتی، ياريه‌كه‌ له‌ گۆره‌پانێكی تر و به‌ په‌يره‌وی ياسايه‌كی تر ده‌بێ. هه‌لبه‌ت، له‌دوای سالانی درێژی ته‌كه‌تولگه‌ری و ناوچه‌گه‌ری، سه‌رو سيمای چه‌قه‌كان و بڕگه‌كان و قه‌دو پۆپه‌كان ديارن. سه‌يره‌ كه‌وا ئيمرۆ جياوازی فيكری و فه‌لسه‌فی رۆلێكی ئه‌وتۆ نابينێ. فاكته‌ری ناوچه‌گه‌رێتی و كۆنترۆلكردنی بودجه‌ و به‌رژه‌وه‌ندی تابيه‌ت زۆرگرنگترن‌.

به‌وه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌لائی جۆراوجۆر، رێكخراوه‌كه‌ به‌شێوه‌يه‌كی سه‌رتاسه‌ری ده‌بێته‌ دوو وه‌يان سێ رێكخراوی لێك دابراو، كه‌ هه‌ريه‌كه‌يان له‌سه‌ره‌تادا به‌ناوی يه‌كێتیه‌وه‌ كارده‌كات. ئه‌وه‌ش مانای ئه‌وه‌نيه‌ كه‌ سنوورو هێلی دابه‌شكه‌ری نێوان ئه‌و لايه‌نانه‌ ئاشكرا و‌ موتله‌قه. به‌لكو جيابوونه‌وه‌كان ‌ به‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ سياسی و ئابووری و كۆمه‌لايه‌تيه‌كانه‌وه‌ به‌ندن. بۆيه‌ش (هه‌روه‌ك ئێستا) په‌رينه‌و‌ه‌ و ئه‌مبه‌روئه‌وبه‌ر و جێكۆركێی وه‌لائه‌كان به‌هه‌ردوو ئيتيجاهدا به‌رده‌وام ده‌بێ. له‌ نێوان ئه‌و دوو يان سێ رێكخراوه‌شدا، ئه‌ندام و كاديرو جه‌ماوه‌رێكی زۆروزه‌وه‌ندی نارازيش هه‌ن كه‌ ئاماده‌ نابن بۆ ئه‌وه‌ی‌ بكه‌ونه‌ دوای هيچ كام له‌و كوتله‌ مونشه‌ققانه‌. ئه‌وانه‌ش سێ رێگه‌يان له‌پێشه‌. يه‌كێكيان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌ دڵشكاوی له‌مال دابنيشن و واز له‌ حيزبايه‌تی بهێنن، ئه‌وانه‌ش ره‌نگه‌ زۆربه‌ بن. رێگه‌ی دووهه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ چه‌ند كاديرێكی ناوه‌ندی كه‌مناسراو، حيزبێكی نوێ دروست بكه‌ن دوور له‌ ميژوو و نه خۆشيه‌كانی يه‌كێتی. ئه‌و به‌شه‌ش كه‌مايه‌تی ده‌بن و سه‌رناكه‌ون له‌به‌ر كه‌مده‌رامه‌تيان و كه‌مباوه‌ڕی خه‌لك پێيان. رێگه‌ی سێهه‌م له‌پێش ئه‌ندام و كاديرانی يه‌كێتی ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌ تاك وه‌يان به‌ كۆمه‌ل بخزێنه‌ ناو ريزه‌كانی پارتی ديموكراتی كوردستان. ئه‌و رێگه‌يه‌ ره‌نگه‌ رێگه‌يه‌كی قه‌ره‌بالغ بێ. له‌و ماوه‌ی ئه‌وچه‌ند ساله‌ی رابووردوودا، كاديرو رۆشنبيرێكی زۆر هه‌ن كه‌ له‌ يه‌كێتی تۆراون و پڕبه‌دل حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌لائيان بگۆرن و بچنه‌ ناو پارتيه‌وه‌، به‌لام له‌ شه‌رمه‌رووييان تا ئێستا كاری وايان نه‌كردوه‌. له‌هه‌ندێ سه‌ركرده‌ی يه‌كێتی بيستراوه‌ كه‌ ره‌نگه‌ رۆژێك بێت پارتی و يه‌كێتی تێكه‌ل ببن له‌ناو يه‌ك حيزبدا (له‌ واقيعدا مانای يه‌كێتی بتاوێته‌وه‌ له‌ناو پارتيدا). جێگه‌ی سه‌سورمانيش نيه‌ كه‌ پارتی ده‌مێكه‌ خۆی بۆ رۆژێكی ئه‌وها ئاماده‌ ده‌كات و ره‌نگه‌ له‌ئێستاوه‌ به‌ به‌رنامه‌ ئيش له‌سه‌ر راكێشانی ئه‌ندامانی يه‌كێتی بكات. گۆته‌ی ئه‌وه‌ هه‌يه‌ كه‌ پارتی كۆميته‌ی پێشوازیكردنی ئه‌وجۆره‌ خه‌لكه‌ی پێك هێناوه‌.

مه‌وقيفی پارتی

شايانی باسه‌ كه‌ پارتی هه‌رله‌ ئيمرۆوه‌ سوودی له‌ گێژاوكی يه‌كێتی بينيوه‌، له‌ هه‌ولێريش و سلێمانيش و به‌غداش. بۆ نموونه‌، له‌ ناو حكومه‌تی يه‌كگرتووی هه‌ولێر، وه‌زيره‌ سه‌ربه‌يه‌كێتيه‌كان، وه‌ك مێوان هه‌لسوكه‌وتيان له‌گه‌ل ده‌كرێ. له‌لايه‌كه‌وه‌ ده‌وره‌ دراون به‌ ستاف و مۆزه‌ف و ژيێرخانی سه‌ربه‌پارتی، وه‌ك بلێی وه‌زيره‌كان كرێچينه‌ له‌ وولاتێكی غه‌ريب. له‌ لايه‌كی تره‌وه‌، هه‌ست به‌ پالپشت و بوونی مه‌رجه‌عيه‌تی يه‌كێتی ناكه‌ن كه‌ كۆيان بكاته‌وه‌و رێره‌ويان دياری بكات، وه‌ك بلێی سه‌ربازی جه‌بهه‌ن به‌لام هێلی په‌يوه‌ندیان به‌ قياده‌يانه‌وه‌ نه‌ماوه‌. هه‌ريه‌ك له‌و وه‌زيرانه‌ به‌گوێره‌ی ئيجتيهادی شه‌خسی خۆی كارد ده‌كات و هه‌ست به‌ بوونی سه‌نه‌دی رێكخراوه‌كه‌ی ناكات. له‌و كاته‌دا، پارتی وه‌ك تاكه‌ شه‌خس هه‌لسوكه‌وتيان له‌گه‌ل ده‌كات. پشتگيری له‌هه‌ندێكيان و ڕكابه‌ری هه‌ندێكی تريان ده‌كات. جا وه‌زعی وه‌زيری يه‌كێتیی ئه‌وه‌يه‌ به‌رله‌وه‌ی كه‌ يه‌كتێی ئينشيقاق بكات ، ئه‌دی ئه‌و رۆژه‌ی كه‌ يه‌كێتی هه‌لده‌وه‌شێته‌وه‌ كێ پاريزه‌ری وه‌زيره‌كانه‌‌. له‌ واقيعدا، شێتك نامێنێ پێی بلێين حكومه‌تی يه‌كگرتووی هه‌رێم، به‌لكو ته‌نيا حكومه‌تی پارتی هه‌رێم كه‌ ده‌بێته‌ ته‌نيا ده‌سه‌لاتداری سه‌رتاپای كوردستانی باشور به‌ بێ مونازيع.

براوه‌ و دۆراو‌

له‌ حاله‌تی ئينشيقاق و هه‌لوه‌شانی يه‌كێتی، له‌مسته‌وای تاكه‌كه‌س، براوه‌و دۆڕاو په‌يدا ده‌بن، به‌لام له‌ ئاستی كۆمه‌ل و كوتله‌، هه‌موو لايه‌نێكيان دۆڕاو ده‌بن. ئينشيقاق له‌ مه‌كته‌بی سياسيه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات. سه‌ركرده‌ دياره‌كانی ناو مه‌كته‌بی سياسی يه‌كێتی، هه‌ريه‌كه‌يان كۆمه‌لێك له‌ كاديرو رۆشنبير و پێشمه‌رگه‌ و جه‌ماوه‌ر له‌گه‌ل خۆی ده‌بات. هه‌لبه‌ت شله‌ژانێكی بێ پايان ده‌كه‌ويته‌ ناو بازاری شار و شارۆچكه‌كان و نائارامی په‌يدا ده‌بێ له‌ ته‌واوی ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌لاتی يه‌كێتی. له‌و كاته‌شدا ترسی هه‌ره‌گه‌وره‌ی هه‌موو لايه‌ك له‌ ئه‌گه‌ری براكوژیدا ده‌بێت. ئه‌زموونی كوردستان زۆر تاله‌ له‌و رووه‌وه‌. له‌گه‌ل هه‌ر براكوژيه‌كدا ڕوباری خوێنرێژی له‌بن نايه‌ت و ده‌ستكه‌وته‌كانمان راده‌ماڵی و بنه‌مای وولات هه‌لده‌ته‌كێنی. ئه‌وه‌نده‌ی له‌ شه‌ری براكوژی نه‌وه‌ده‌كان قوربانی و زه‌ره‌رمان لێكه‌وت، له‌ هێچ شه‌رێكی به‌رامبه‌ر دوژمن ئه‌وه‌نده‌ زه‌ره‌رمان لێنه‌كه‌وتوه‌.‌ ‌ شكستهێنان له‌ شه‌ری دوژمن عه‌زمی ميلله‌ت به‌هێز ده‌كات و ريزه‌كانی يه‌كده‌خات. هه‌رچی براكوژيه‌، ووره‌ داده‌به‌زێنی، هه‌ناوده‌پسێنی و خێزان له‌ت ده‌كات. شه‌رمه‌زاريش به‌رامبه‌ر ميلله‌ت و ميژووش له‌ولا بوه‌ستێ. ميلله‌ت هه‌رده‌م شانازی به‌و قوربانيانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ به‌رامبه‌ر دوژمن ده‌يدا به‌لام شه‌رمی به‌وانه‌يه‌ی كه‌ له‌ براكوژيدا لێيده‌روا‌. له‌ناو ئێمه‌ی كورديش، ئه‌وه‌نده‌‌ی برا له‌راست براكه‌ی دڕنده‌و ئازايه‌، قه‌ت ئه‌وه‌نده‌ دڕنده‌و ئازا‌ نيه‌ له‌راست دوژمنی كورد. ئه‌وه‌نده‌ی كورد له‌ به‌رامبه‌ر دوژمن ئاماده‌ی داهێنان وته‌نازول و موساوه‌مه‌يه‌، ئه‌گه‌ر نيو ئه‌وه‌نده‌ له‌به‌رامبه‌ر يه‌كتری نه‌رم باينايه‌، بناغه‌ی وولاتمان باشتر داده‌كوتا و حالی وولاتمان زۆر له‌پێشتر ده‌بوو.

ته‌رتيبی مال و ئاينده‌ی كوردستان

هه‌ربۆيه‌ش ئيمه‌ی رۆشنبيری بێلايه‌نی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌لات و باقی جه‌ماوه‌ر له‌ ئه‌گه‌ری براكوژی تۆقيوين‌. په‌يام و بانگه‌وازده‌نێرین بۆ سه‌ركرده‌ی دوو حيزبه‌ ده‌سه‌لاتداره‌كانی كوردستان، به‌و ئومێده‌ی كه‌ دووربين بن و به‌رژه‌وه‌ندی چاره‌نووسی وولات له‌سه‌رووی به‌رژه‌وه‌نديه‌ تايبه‌ته‌كانه‌وه‌ دابنێن ئيمرۆ بۆ كورد زۆر زه‌ره‌ره‌ كه‌ يه‌كێتی وه‌يان پارتی ته‌ركيزی نه‌مێنێ، له‌قه‌يراندابێ وه‌يان له‌ گۆره‌پاندا نه‌مێنی. هه‌ردوكيان رۆلی سياسی و ئيداری و ئابووری و عه‌سكه‌ری و ئاساييشی سه‌ره‌كی ده‌بينن. له‌راست باری شلۆقی به‌غدا و هه‌ره‌شه‌ی تيرۆريزمدا، هه‌ردوولايه‌ن ده‌بێ هه‌رده‌م له‌ ئاماده‌باشيدابن. حيزبی بچوك و كه‌مده‌سه‌لات توانای حوكمرانی و به‌ره‌نگاری هه‌ره‌شه‌ چاره‌نووسيه‌كانی پێناكرێ. هه‌روه‌ك له‌پێشه‌كيدا باسم كرد، به‌رای من، سالی ٢٠٠٧و ٢٠٠٨، دوو سالی پر له‌ رووداوی چاره‌نووسی ده‌بێ بۆ دوارۆژی نه‌ته‌وه‌كه‌مان. بوو نی دوو حيزبی بالاده‌ستی وه‌ك پارتی و يه‌كێتی پێكه‌وه‌ زه‌رووره‌تن بۆ سه‌ركه‌وتنمان. به‌لام ده‌بێت هه‌ردوكيان مه‌سئول بن و له‌ ئاستی روداودابن.

له‌دوای شه‌ری كوێت و كۆچره‌وی ١۹۹١، بارو دۆخێكی دڵته‌زێن- به‌لام له‌بار- هاته‌كايه‌وه‌ كه‌ مێژوو و چاره‌نووسی ميلله‌ته‌كه‌مانی وه‌رچه‌رخاند. بێ ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد موباده‌ره‌يه‌كی ئه‌وتۆی له‌ده‌ست بێ، باری كورد ١٨٠ پله‌ وه‌رسوورا. سالی ١۹۹٢، له‌دوای هه‌لبژاردنی يه‌كه‌م په‌رله‌مان و يه‌كه‌م حكومه‌تی كوردستان، به‌ردی يه‌كه‌می بناغه‌ی ده‌وله‌تی كوردستان دانرا. گرنگترين ده‌ستكه‌وتی ئه‌وسا ئه‌وه‌بوو كه‌ بۆ يه‌كه‌مجار له‌ مێژوو ميلله‌تمان - له‌ به‌ر چاوی دوژمنه‌ دێرينه‌كان و به‌ ره‌زامه‌ندی زلهێزه‌ جيهانيه‌كان- كوردی باشور چاره‌نووسی خۆی دياريده‌كرد، و له‌ خه‌باتی شاخه‌وه‌ گواستيه‌وه‌ بۆ خه‌باتی وولاتسازی. ئێمه‌ش وه‌ك ميلله‌ت و وه‌ك‌ رۆشنبيرانی كورد ی‌ ده‌ره‌وه‌ی حيزبه‌كان هه‌رده‌م پالپشتی حيزبه‌كان بوين له‌ پرۆسه‌كه‌، به‌لام له‌ترسدابووين و ده‌ستمان له‌سه‌ر دڵمان بوو. ئومێده‌واربوين كه‌ دوو حيزبه گه‌وره‌كه‌ی كوردستان، يه‌كێتی و پارتی، له‌ ئاستی مه‌سئوليه‌تدا بن و وه‌ك پێشره‌وی پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆيی هه‌لسوكه‌وت بكه‌ن و به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ميلله‌ت له‌ پێشه‌وه‌ی ململانێيه‌كه‌يان دا بنێن. ترسه‌كانيشمان له‌ جێگه‌ی خۆی بوو. هێشتا حكومه‌تی هه‌ولێر ساوا بوو، براكوژيی هاته‌ كايه‌وه‌و خه‌ريك بوو له‌ بناغه‌‌وه‌ خه‌ونه‌كانمان و بنه‌مای كوردستانی ئازادمان هه‌لته‌كێنی. خۆشبه‌ختانه‌، ئاشتی له‌سه‌ر يه‌كێتی و پارتی فه‌رزكرا، و ئه‌گه‌رله‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مريكادا نه‌بوايه‌ (كه‌وا‌ ناوچه‌ رزگار كراوه‌كانمان به‌ رزگاركراوی بمێنێته‌وه) ئه‌وا كيان و ته‌جروبه‌ مێژووييه‌كه‌مان ده‌بوه ميژوو.

بۆيه‌ش، ناتوانين سوپاسی يه‌كێتی و پارتی بكه‌ين بۆ هه‌لسوكه‌وتيان له‌ نيوه‌ی دووه‌می نه‌وه‌ده‌كان. به‌لام، ده‌توانين سوپاسيان بكه‌ين بۆ خۆ زه‌بت كردنيان له‌ نيوه‌ی يه‌كه‌می دووهه‌زاره‌كان (له‌ژێر فشاری ئه‌مريكا). هه‌ردوولايه‌ن توانيان له‌رووكه‌شدا جياوازيه‌كانيان تۆزقالێك كه‌م بكه‌نه‌وه‌ و ئاگری براكوژی كپ بكه‌نه‌وه‌و به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی نه‌ته‌وه‌كه‌مان بخه‌نه‌ به‌رچاويانه‌وه‌. ئه‌گه‌رچی له‌هه‌موو بوارێكدا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون، به‌لام سه‌لمانديان كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و دوو حيزبه‌ ده‌سه‌لاتداره‌ی كوردستانی باشوور ته‌با بن، ئه‌وا له‌سه‌رتاپای عیراقدا ده‌ستكه‌وتيان ده‌بێ و زلهێزه‌ ناوچه‌ييه‌كان، و بگره‌ جيهانيه‌كان، حيسابی قولتريان بۆ ده‌كه‌ن. به‌لگه‌ش بۆ ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ زۆرن. بۆ نموونه‌ پاراستنی فيدراليه‌تی كوردستان، مسۆگه‌ر كردنی بودجه‌ی دياريكراو، چه‌سپاندنی مافه‌كانمان له‌ ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی عيراق، مسۆگه‌ر كردنی چه‌ندين پۆستی سيادی له به‌غدا، وه په‌يدا كردنی وه‌لائی ئه‌مريكی و به‌ريتانی بۆ كوردستان و ده‌يان شتی تريش. ده‌بێ له‌بيريشمان نه‌چێ كه‌ ناشێ بلێين ته‌واوی ئه‌وده‌ستكه‌وتانه‌ به‌ هۆی زيره‌كی و حه‌كيمی سه‌ركرده‌ی كورد بوه‌، به‌لكو به‌پله‌ی يه‌كه‌م ده‌ستكه‌وتی ته‌بايی كورد و ناته‌بايي عه‌ره‌ب بووه‌. د‌ه‌ستكه‌وتن به‌ خستنه‌به‌ری، واته‌ به‌ ناراسته‌وخۆيی به‌ هۆی زيادبوونی ته‌وژمی تيرۆريستانی وه‌ك زه‌رقاوی، نامه‌سئوليی پارته‌ توندره‌وه‌ عه‌ره‌به‌ سووننه‌ و شيعه‌كان. هه‌روه‌ها به‌هۆی هه‌له‌ مێژووييه‌كانی ده‌وله‌ته‌ دراوسێكانی وه‌ك توركيا و سوريا و ئێران بوو. ئه‌وانه‌، ‌ به‌بێ ئه‌وه‌ بيانه‌وێ، بارێكی زۆر له‌باريان بۆ كورد ره‌خساند‌، به‌جۆرێك كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مريكادابوو گرنكی به‌ كورد بدات و كيانه‌كه‌ی بپارێزێ و رۆژله‌دوای رۆژ له‌ سه‌ربه‌خۆيی نزيكی بكاته‌وه‌. ئيمرۆش، رۆژی ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ته‌بايی كورده‌ پته‌وتر بێ و سه‌ركرده‌ی كورد ئاماده‌بێ، حيكمه‌ت به‌كار بهێنێ، له‌ مسته‌وای مه‌سئوليه‌ته‌وه‌ له‌ شانۆی نێو ده‌وله‌تيدا ته‌ركيزی هه‌بێ. شايانی باسيشه‌ كه‌ ئه‌وه‌ به‌س نيه‌ كه‌وا براكوژی نه‌مێنێ، به‌لكو پێويسته‌ دوو حيزبه‌كه‌، هه‌ريه‌كه‌يان له‌ لای خۆيه‌وه‌ پێكهاته‌كه‌ی له‌ ناوه‌رۆكدا به‌ ديموكراسيه‌ت پته‌و و به‌توانا بكات . چونكه‌ ته‌حه‌دداكانی رۆژگاری ئاينده‌ ره‌نگه‌ زۆر ترسناك بن و كورديش پێويستی به‌ هه‌ردوو حيزب هه‌يه‌ كه‌ به‌ تواناوه‌ به‌ره‌نگاری ته‌حه‌دداكانه‌وه‌ ببێته‌وه‌، و ده‌ستوورێكی ديموكراسی په‌يره‌وی بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی به‌زه‌بره‌وه‌ و به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ل دونيای پێشكه‌وتوودا پێشره‌وی پرۆسه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وله‌تی كوردی بكه‌ن. پرسياری مه‌زن ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا يه‌كێتی و پارتی ئاماده‌ن بۆ ته‌حه‌دداكان؟ ئايا ئه‌و دوو حيزبه ده‌سه‌لاتداره‌‌ بايی ئه‌وه‌نده‌يان كردوه‌ كه‌ رێگه‌ نه‌ده‌ن ململانێيه‌كه‌ی نێوانيان ببێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ فرسه‌ته‌كه‌مان له‌ده‌ست بچێ؟

ئاماده‌باشی يه‌كێتی و پارتی و ته‌حه‌ددايه‌ چاره‌نووسيه‌كان

وه‌لام بۆ هه‌ردوو پرسياره‌، له‌ئاستی به‌غدا، (به‌لێ) يه‌. به‌لام له‌ ئاستی كوردستان و جيهاندا، (نه‌خێر)ه‌. بۆنمونه‌: ململانێی نێوان پارتی و يه‌كێتی له‌ ناوچه‌ رزگارنه‌كراوه‌كانی وه‌ك كه‌ركوكدا له‌ ئاستێكی تێكده‌ردايه‌. گه‌نده‌لی ناو ئيداره‌ی هه‌ردوولايان هه‌تا ئێستا له‌ ئاستێكی ترسناكدايه‌. هه‌ردوولايه‌ن ميلله‌ت و جه‌ماوه‌ره‌ ته‌قليديه‌كه‌ی خۆيانيان تۆراندوه‌ و خه‌لكيا تووشی ئيحبات و خه‌يبه‌ت كردوه‌. ئه‌وه‌تا نه‌مانى ته‌ركيز و فه‌وزاى سياسى و گه‌نده‌لَى ناوچه‌كانى ژێر ده‌سته‌لاَتى يه‌كێتى بووه‌ مايه‌ى خۆپيشاندانه‌كانى ئه‌م دواييه‌تى سلێمانى و كه‌لار و ده‌ربه‌نديخان و پشده‌ر و شاره‌زوور و دوا جار له‌ سايه‌ى نه‌مانى زمانى گفت و گۆدا پێكدا هه‌لَپرژان و توند و تيژى لێكه‌وته‌وه‌.

پرۆسه‌ پيرۆزه‌كه‌ی يه‌كگرتنه‌وه‌ی ئيداره‌ی هه‌ردوولاشيان پره‌ له‌ گيروگرفتی ته‌كنيكی و ستراتيژی، كه‌ هێشتا له‌ژێر تاقی كردنه‌وه‌ی خولی يه‌كه‌مدايه‌. له‌ونه‌ش گرنگتر، جياوازيه‌كی مه‌زن هه‌يه‌ له‌ نێوان دوو حيزبه‌كه‌ و ناكرێ هه‌ردوكيان به‌يه‌ك ميزان بپێورێن. ته‌نانه‌ت، ته‌ركيزی پارتی و يه‌كێتی له‌ پرۆسه‌ی يه‌كگرتنه‌وه‌ و له‌ لۆبی كردنی جيهانی بۆ دوه‌له‌تسازی له‌ يه‌ك ئاستدا نيه‌، و پارتی له‌ دۆلێكه‌ و يه‌كێتی له‌ دۆلێكی تر.

ئيمرۆ پارتی و سه‌ركردايه‌تيه‌كه‌ی، دياره‌ كه‌ ئاماده‌ن بۆ جه‌وله‌ی ئاينده‌ی پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆيی كوردستان. كه‌له‌ ده‌ره‌وه‌ حوكم له‌سه‌ر جموجۆليان ده‌ده‌م، نيشانه‌ی ئه‌وه‌يان پێوه‌ ده‌بينم كه‌ ‌ته‌ركيزيان هه‌يه‌ و له‌مسته‌وای رووداوه‌كاندا به‌به‌رنامه‌ كاری لۆبی نێو ده‌وله‌تی ده‌كه‌ن. مه‌ركه‌زيه‌‌ته‌ زاله‌كه‌ی ناو پارتی بوه‌ته‌ ديارده‌يه‌كی سوودبه‌خش بۆ حيزبه‌كه‌ش و بۆ بردنه‌‌وه‌ی شه‌ری جه‌بهه‌ی سياسی عيراقيش. شايانی باسيشه‌ كه‌ سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكوه‌زيرانی حكومه‌تی يه‌كگرتوو، زۆر جيددينه‌ له مه‌سه‌له‌ی‌ دامه‌زراندنی موئه‌سسه‌سه‌كانی حوكمرانی و راكيشانی خه‌لكی پسپۆر بۆ كار كردن له‌ناو ئه‌و پرۆسه‌يه‌. له‌وه‌شدا، ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو لايه‌كمانه‌ كه‌ به‌ دلسۆزيه‌وه‌ پشتگيریان لێبكه‌ين. ئاشكراشه‌ كه‌ پارتی دلنيايه‌ له‌ ئاينده‌ی خۆی و سه‌روه‌تی و به‌رده‌وامێتی ده‌سه‌لاتی به‌سه‌ر به‌شێك (يان ته‌واوی) كوردستانی باشور. بۆيه‌ش، پارتی زياتر به‌ره‌وپيری يه‌كگرتنه‌وه‌ی ئيداره‌ و حوكمه‌ته‌وه‌ دێت. هه‌لسوكه‌وت و گفته‌كان و هه‌وله‌كانی سه‌رۆكی هه‌رێم بۆ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خه‌لكانی كوردستانی باشوور (به‌تايبه‌تی هی ديوی ژێر ده‌سه‌لاتی يه‌كێتی) دلنيا بكات و رايانكێشێت بو ئه‌وه‌ی قه‌بوولی بكه‌ن به‌ سه‌رۆكێكی سروشتی و شه‌رعی هه‌موولايه‌ك و ره‌چاوی بكه‌ن وه‌ك زامينكه‌ری دوارۆژی كورد. زياتريش له‌وه‌، سه‌رۆكی هه‌رێم نه‌ك ته‌نها ده‌يه‌وێ به‌ موسته‌هه‌قيی و به‌ شێوه‌يه‌كی جه‌ماوه‌ری ببێته‌ سه‌رۆكی ته‌واوی كوردستانی باشور، به‌لكو به‌و نيازه‌ی به‌رده‌واميش بێ له‌ هه‌لگرتنی ئالاكه‌و پركردنه‌وه‌ی ئه‌و رۆله‌. واته‌، نه‌ك ته‌نها سه‌رۆكی كوردستانی باشور بێ بۆ ئه‌و چوار ساله‌ی كه‌ مام جه‌لال تاله‌بانی له‌ به‌غدا سه‌رۆكی كۆماره‌، به‌ڵكو بۆ مه‌به‌ستی هه‌تاسه‌رمانه‌وه‌ی له‌و پۆسته‌، به‌ شێوه‌يه‌كی ئه‌به‌دی و ويراسی.

مانه‌وه‌ی يه‌كێتی و پارتی وه‌ك دوو هێزی كاريگه‌ری ديموكراسی به‌رامبه‌ر به‌يه‌ك ته‌نيا رێگره‌ له‌دامه‌زرانی ‌ ده‌وله‌تی تاكه‌ حيزبی (پارتی يان يه‌كێتی) له‌ كوردستانی باشور. هه‌ركاتێك، يه‌كێك له‌و لايه‌نانه‌ لاواز ببێ و نه‌مێنی، ئه‌وا ديموكراسيه‌ت له‌ مه‌ترسيه‌ و پرۆسه‌كه‌ی به‌ره‌و دواوه‌ ده‌چێت. ته‌جروبه‌ی ئه‌و ده‌ساله‌ی رابووردوو سه‌لماندی كه‌ ئيداره‌ی حكومه‌تی تاكه‌ حيزبی – له‌ژێر پارتی بێ وه‌يان يه‌كێتی – ئه‌وا فاشيله‌. له‌ هه‌ردوو حاله‌تدا، كيانی ديكتاتۆری و گه‌نده‌لی و بێ نيزامی و بێ قانونی هاته‌ كايه‌وه‌. بۆيه‌ش دياره‌‌ كه‌ هه‌ردوو حيزب گه‌يشتنه‌ ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی كه‌ يه‌كگرتنه‌وه‌ی دوو ئيداره‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو لايه‌كه‌دايه. شايانی باسيشه‌ كه‌ يه‌كێتی و پارتی سه‌لماندويانه‌ كه‌ له‌ژێر سايه‌ی ديموكراسيدا، و به‌رامبه‌ر مه‌ترسيه‌ ده‌ره‌كيه‌كان، توانای كاركردنیان هه‌يه‌ به‌يه‌كه‌وه‌ بۆ دوارۆژی كورد.

به‌لام ئايا يه‌كێتی تاچی راده‌يه‌ك دوارۆژی خۆی به‌ده‌ سته‌، هه‌تا به‌ دوارۆژی كوردستان راده‌گات؟ ئايا يه‌كێتی ته‌مه‌نی چه‌ند درێژخايه‌ن ده‌بێ ‌ و هه‌تا كه‌ی- به‌و شێوه‌ی ئێستای- وه‌ك رێكخراوێكی يه‌كگرتووی جه‌ماوه‌ری پان و بۆر ده‌مێنی؟ ئايا يه‌كێتی ئۆپۆزيسيونه‌كی كاريگه‌رده‌بێ بۆ حوكمی پارتی؛ وه‌يان يه‌كێتی له‌ ناو قه‌يرانی پاكسازی و چاكسازيه‌كانيدا به‌يه‌كپارچه‌يی رزگاری نابێ و ئينشيقاق چاوه‌رێيه‌تی. ئه‌وه‌ی دوايی ئيحتيمالی زياتره وه‌ك له‌ هی پێشتر.، به‌لام هه‌رچیه‌ك بێ وه‌لامه‌كه‌، دوارۆژی يه‌كێتی په‌يوه‌ندی راسته‌وخۆی هه‌يه‌ به‌وه‌ی كه‌ ئايا كوردستانی سه‌ربه‌خۆ داده‌مه‌زرێ يان نا، وه‌ ئايا رژيمه‌كه‌ی هی تاكه‌ حيزب د‌ه‌بێ يان فره‌ حيزب‌.

دواپه‌يامم‌

من وه‌ك چاودێرێك و دلسۆزێكی دۆزی ره‌وای كورد، وه‌ك كه‌سێك كه‌ ده‌يانساله‌ له‌ بواری لۆبی كردنی نێوده‌وله‌تيه‌وه‌ خه‌ريكی به‌رگری كردنم له‌ مافی ديموكراسی مرۆڤی كورد، به‌ئاواتی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئالای كوردستان و دامه‌زراندنی ده‌وله‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی ديموكراسی ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی، هه‌ست به‌ خه‌ته‌ری بارودۆخ ده‌كه‌م و ده‌زانم كه‌ هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی پارتی وه‌يان يه‌كێتی، ده‌بێته‌ مايه‌ی روخانی لايه‌كی قه‌لاكه‌مان. ئه‌وه‌ش په‌يوه‌ندی راسته‌وخۆی هه‌يه‌ به‌ توانای كورد بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بردنی كاروانی چاره‌ی خۆنووسينمان. بۆيه‌ش، په‌يامم له‌و نووسراوه‌ ئه‌وه‌يه كه‌ ده‌بێ پارتی و يه‌كێتی له‌مسته‌وای مه‌سئوليه‌ته‌وه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی دوارۆژی كوردستانی ديموكراسی بيربكه‌نه‌وه دوورله‌ به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی حيزبايه‌تی، وه‌‌‌ زه‌مينه‌يه‌ك بره‌خسێنن بۆ لێدوان و هه‌لسه‌نگاندنی ئه‌و بابه‌ته‌ چاره‌نووسيانه‌. هاوكات، پێويسته‌ كه‌ رۆشنبير و خاوه‌ن قه‌له‌م، شانبه‌شانی كادير و سه‌ركرده‌ی بزوتنه‌وه‌ سياسيه‌كانی كوردستان، به‌ جورئه‌ت و شه‌فافیه‌ت، به‌لام به‌ مه‌سئولانه‌و مه‌وزوعيانه‌، راوبۆچوونی خۆيان له‌و بابه‌ته‌ سه‌ره‌كيانه‌ ده‌رببرن. به‌داخه‌وه‌، سيسته‌می ده‌وله‌تی كوردستان تا ئيمرۆش مه‌لبه‌ندی لێكۆلينه‌وه‌ی ستراتيژی سه‌ربه‌خۆ و هاوچه‌رخی نيه. له‌ جياتيان، مه‌كته‌بی سياسی دوو حيزبی ده‌سه‌لاتداری هه‌يه‌ كه‌ بيركه‌ره‌وه‌ و ياسا دانه‌ر و بريارده‌ر‌ن له‌سه‌ر بابه‌ته‌ چاره‌نووسيه‌كانيش و رێره‌وی حوكم و ده‌سه‌لاتيش. وولات وولاتی هه‌موانه‌ نه‌ك هی دوو حيزب. تا ئه‌و رۆژه‌ی كه‌ سيسته‌می "ژووری بيركردنه‌وه‌و لێكۆلينه‌وه‌ی ستراتيژی و دارژتنی پۆله‌سی وولاتپارێزی" له‌ حكومه‌تی يه‌كگرتوی كوردستانی باشوردا داده‌مه‌زرێ، ده‌بێ مينبه‌ری رۆژنامه‌كان گۆره‌پانی بيركردنه‌وه‌كان بێت. .

Sunday, 18 June 2006

گه‌نده‌ڵی له‌ زانكۆ ماڵكاوليه‌‌

زانكۆ مه‌ڵبه‌ندی په‌روه‌رده‌ی مێشكه‌ و كه‌نده‌ڵی تيايدا ماڵكاوليه‌

ديدارێك له‌گه‌ل پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

ئاماده‌ كردنی: ئاكۆ ئاكۆيي

ئاسۆ: ژماره‌ (238) يه‌كشه‌ممه‌ 18/6/2006 لاپه‌ڕه 1 و 7

له‌ رۆژی ٢١ی مايس شاندێكی زانكۆكانی كوردستان كه بريتی بوون له‌ سه‌رۆكی زانكۆی دهۆك و سه‌رۆكی زانكۆی كۆيه و ڕاگری كۆليجه‌ جياجياكانی زانكۆی دهۆك و سه‌لاحه‌ددين و كۆيه‌ و پزيشكی هه‌ولێر، گه‌يشتنه‌ شاری (نۆتينگهام) ی به‌ريتانی بۆ به‌شداريكردن له‌ كۆرسێكی راهينان بو مه‌به‌ستی شاره‌زابوون له‌سيسته‌می مۆدێرنی جيهانی. له‌ پال كۆرسه‌كه‌شدا و له‌ سێمينارێكدا، ئه‌و شانده‌ دوازده‌كه‌سيه‌ چاويان به‌ ژماره‌يه‌ك له‌ كوردی ئه‌كاديمی هه‌نده‌ران كه‌وت. له‌ لێدوانێك له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری هه‌ندێك له گيروگرفته‌كانی زانكۆكانی كوردستان و زياده‌ زانياری له‌و بوارانه‌وه‌، ئه‌و ديداره‌مان له‌گه‌ل رێكخه‌ر و سه‌رپه‌رشتيكه‌ری كۆرسی راهێنانه‌كه‌ و سێميناره‌كه، پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين، سازدا.‌

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر، ئايا ئه‌و كۆرسه‌ چۆن هاته‌ كايه‌وه‌ و هه‌ولی ئێوه‌ چی بووه‌ بۆ دابين كردنی؟

ئه‌وه‌ جاری سێيه‌مه‌ كه‌ زانكۆی نۆتينگهام كۆرسی راهينان رێكده‌خات بۆسه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان به‌مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی كه‌ ئاشنايان بكات له‌ چۆنيه‌تی به‌رێوه‌بردنی زانكۆ‌ مۆديرنه‌كانی جيهانی. بێ گومان، تاكو ئه‌و دوواييه‌، كوردستانی باشوور له‌ ناو قه‌فه‌سێكی عیراقی دواكه‌وتوودا گيری خواردبوو، وه سيسته‌می ئيداره‌كه‌شی له‌سه‌ر هه‌مان رژێم دامه‌زرابوو. بۆيه‌ش زۆربه‌ی موئه‌سسه‌سه‌كانی كوردستان (به‌هی خوێندنی بالاوه‌‌) هه‌تا ئێستا‌ش په‌يره‌وی هه‌مان سيسته‌مه‌ عيراقیه‌ كه‌ونه‌كه ده‌كات‌، كه‌ له‌ مه‌ودای په‌نجا سالی رابووردوودا چی گۆرانگاريه‌كی ئه‌وتۆی به‌سه‌ردا نه‌هاتوه‌. ئه‌و سيسته‌مه‌ش له‌گه‌ل دونيای ئيمرۆ ناگونجێ و رێگره‌ له‌ پێشكه‌وتنی ئاستی ئه‌كاديمی زانكۆكان. خۆشبه‌ختانه‌، له‌وه‌ته‌ی ڕژێمی سه‌ددام روخاوه‌ ده‌زگا ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان شه‌قاوی مه‌زنيان هاويشتوه‌ بۆ به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆ و ئينستيتيوته‌كانی خوێندنی بالا به جيهانی ده‌ره‌وه و له‌زۆر لاوه‌ ده‌رفه‌تی باشيان بۆ هه‌لكه‌وتوه‌.

ئێمه‌ له‌ زووه‌وه‌ هه‌ولمانداوه‌ كه‌ زانكۆكانی كوردستان به‌ هی ده‌ره‌وه‌ ببه‌ستينه‌وه‌ و قوتابيان بهێنينه‌ ده‌ره‌وه‌، جا چی به‌ زه‌ماله‌ بێ يان به‌بێ زه‌ماله‌. له‌ سالانی هه‌شتاكاندا، ئێمه‌ و چه‌ندين كورد و غه‌يره‌ كوردی دلسۆز، كۆمه‌لێكمان دروست كرد به‌ ناوی "كۆمه‌له‌ی زانايان و پزيشكانی كورد". ئه‌و رێكخراوه‌ له‌ لايه‌كه‌وه‌ لۆبی بۆ مافه‌ ديموكراسيه‌كانی كورد د‌ه‌كرد و له‌وبواره‌وه‌ ده‌ستكه‌وتی مێژوويی به‌ده‌ست هێنا. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، يارمه‌تی خوێندكاره‌ په‌ناهه‌نده‌كانی ده‌دا. له‌ سالانی نه‌وه‌ده‌كان، دوای راپه‌رين و رزگاربوونی به‌شێكی كوردستان و دامه‌زرانی زانكۆتازه‌كان، ئه‌وكۆمه‌له‌يه‌ گرنگی زياتری دا به‌ كۆمه‌كی زانكۆكان و قوتابيان. له‌به‌ر زۆری و هه‌مه‌چه‌شنی كاره‌كان، له‌ نێو ئه‌ندامانی كۆمه‌له‌كه‌مان، رێكخراوێكی تايبه‌تمه‌نديمان دروست كرد كه‌ ته‌رخانكرا بۆ پشتگيری و يارمه‌تی ده‌زگاكانی خوێندنی بالا له‌ كوردستان. له‌و رێگه‌يه‌وه‌، به‌ ده‌يان مامۆستای كوردی هه‌نده‌ران و بيانيمان نارده‌وه‌ كوردستان بۆ وانه‌ گوتنه‌وه‌ و تاقی كردنه‌وه‌كان، سه‌دان كتێب و چاپه‌مه‌ني و كۆمپيوته‌ر و ئامرازی تاقيگه‌ی زانستی و پاره‌ی ته‌به‌روعمان نارده‌وه‌. شايانی باسه‌ كه‌ له‌سه‌رده‌می براكوژی ١۹۹٤-١۹۹٨ يشدا، كاری ئه‌و دوو رێكخراوه‌ نه‌وه‌ستا و ناردنه‌وه‌ی يارمه‌تی هه‌ربه‌رده‌وام بوو، سوپاسيش ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ كۆلنه‌دانی چه‌ند دلسۆزێكی وه‌ك دكتۆر فوئاد هه‌ناری و دكتۆر ڕزگارعزيز ئه‌مين و خه‌لكانی تر.

خۆشبه‌ختانه‌، له‌ دوای روخانی ڕژێمی سه‌ددام، بار و وه‌زعی كوردستان ته‌واو گۆرا و هه‌روه‌ك ده‌زانين، ده‌رامه‌ت و توانای هاتووچۆی زانكۆكان و قوتابيان زيادی كردوه‌. به‌وه‌ش، رێگه‌ی يارمه‌تيدانی ئێمه‌ش بۆ زانكۆكان و خوێندكاره‌كان زيادی كردوه‌. يه‌ك له‌باره‌ی خۆمه‌وه‌، له‌ سالی ٢٠٠٤، كه‌وتمه‌ گفتوگۆ له‌گه‌ل ‌ سه‌رۆك و لێپرسراوانی زانكۆی خۆم (نۆتينگهام) بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كۆرسێكی راهێنان بۆ مامۆستاو سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی عيراق دروست بكه‌ين. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌، سه‌رۆكی زانكۆ، چل هه‌زار پاوه‌ندی ته‌رخان كرد بۆ هێنان و راهينانی مێوانه‌كان. واته‌ مه‌سره‌فی هاتوچۆ و هوتێل و خواردن و رێكخستنی كۆرسه‌كه‌ له‌سه‌ر زانكۆی نۆتينگهام بوو. له‌و ده‌وره‌يه‌، هه‌شتيان كورد بوون و له‌ زانكۆيانی سلێمانی و سه‌لاحه‌ددين و دهۆكه‌وه‌ هاتبون. له‌سالی ٢٠٠٥، ديسانه‌وه‌ پاره‌ ته‌رخانكرا بۆ پێكه‌وه‌نانی هه‌مان كۆرس، به‌لام ئه‌وجاره‌يان هه‌موو مێوانه‌كان كوردستانی بوون. مه‌سره‌فی كۆرسه‌كه‌ له‌سه‌ر زانكۆی نۆتينگهام بوو به‌لام هاتوچۆ و هوتێل و خواردن له‌سه‌ر دوو ئيداره‌كه‌ی كوردستان بوو. ئيمسال، به‌ هه‌مانشێوه‌، مه‌سره‌ف‌ به‌ شه‌ريكی بوو و كۆرسه‌كه‌ به‌سه‌ركه‌وتوويي ئه‌نجامدرا.

شايانی باسيشه‌ كه‌وا هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ په‌يداكردنی يارمه‌تی له‌ لايه‌ن كوردی هه‌نده‌رانه‌وه‌. بۆيه‌ش، له‌پال‌ كۆرسه‌كه‌ی نۆتينگهام، هه‌موو سالێك سێمينار رێكده‌خه‌ين بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ شاندی زانكۆكانی كوردستان له‌ نزيكه‌وه‌ گفت و گۆ له‌گه‌ل كۆمه‌لگای كوردی به‌ريتانی و ئه‌وروپايي بكه‌ن و په‌يوه‌ندی پيشه‌يی و ئه‌كاديمی به‌يه‌كه‌وه‌ ببه‌ستن. پێويسته‌ بگۆترێ كه‌ خاوه‌ن پيشه‌و ئه‌كاديميه‌ كورده‌كانی هه‌نده‌ران زۆر به‌په‌رۆشه‌وه‌ به‌ره‌وپيری هه‌والی پێشكه‌وتنی كوردستانه‌وه‌ دێن و هه‌رده‌م خه‌مخۆری زانكۆانن.

ئايا پرۆگرامی كۆرسه‌كه‌ بريتی بوو له‌ چی و چۆن سوودی بۆ كوردستان ده‌بێ؟

سوودی ئه‌و كۆرسه‌ هه‌مه‌لايه‌نه‌. له‌لايه‌كه‌وه‌، ده‌بێ سيسته‌می كوردستان بگۆردرێ به‌جۆرێك كه‌ هه‌ماهه‌نگ بێ له‌گه‌ل جيهانی ده‌ره‌وه‌. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش پێويسته‌ كه‌ سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان له‌ نزيكه‌وه‌ شاره‌زای سيسته‌می مۆدێرنی جيهانی ببن. له‌لايه‌كی تره‌وه‌، له‌كاتی په‌يوه‌نديكردن به‌ زانكۆكانی ده‌ره‌وه‌، مامۆستاو به‌رێوه‌به‌رانی ئه‌كاديمی كوردستان پێويسته‌ بزانن كه‌ ئايا ئه‌و زانكۆ پئشكه‌توانه‌ چۆن كار ده‌كه‌ن وچۆن بير ده‌كه‌نه‌وه‌ و چی لايان گرنگه. ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ مايه‌ی كار ئاسانی و ئالۆگۆری كاری سوودبه‌خش. به‌لای منه‌وه‌، هه‌تا ئاستی ئه‌و جۆره‌ تێك گه‌يشتنه به‌رزتر بێ،بنه‌مای په‌يوه‌نديه‌ جيهانيه‌كانمان و پلاندانانمان بۆ دوارۆژی مامۆستاو خوێندكاران واقيعيانه‌تر ده‌بێ. ئه‌وانه‌ی كه‌ كۆرسه‌كانيان كردوه‌، باشترين ئامۆژگاريكه‌رن بۆ خوێندكار و مامۆستايانی داهاتوو. ئه‌وه‌ش بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ كۆرس و سه‌ردانه‌، زه‌مينه‌ خۆشده‌كات بۆ يه‌كتر ناسين و چاو پێكه‌وتنی راسته‌وخۆی كادير‌ه‌كانمان له‌گه‌ل زانايانی ده‌ره‌وه‌. له‌ كۆرسی سالی رابووردوودا، دوو له‌ مامۆستايانی زانكۆی سه‌لاحه‌ددين (د. نازمی جێگری سه‌رۆكی زانكۆ و د. كافيه‌ی راگری كۆليجی برينپێچی‌)، په‌يوه‌ندی زانستيان په‌يدا كرد و دوای كۆرسه‌كه‌ ديسانه‌وه‌ گه‌رانه‌وه‌ زانكۆی نۆتينگهام و هه‌ريه‌كه‌يان ماوه‌ی سێ مانگ له‌ تاقيگه‌ی پێشكه‌وتوودا كاری زانياريان كرد و ئه‌زموونی تازه‌و به‌رزيان په‌يدا كرد.

واتان بلاو كرده‌وه‌ كه‌ له‌گه‌ل شاندی ئيمسال سه‌رۆكی زانكۆی كه‌ركوك و سلێمانی و چه‌ند راگرێكی كۆليجه‌كانيان بانگ كراون، كه‌چی ئه‌وانه‌ نه‌هاتن، ئه‌وه‌ بۆچی؟

به‌لێ ئه‌وانه‌ بانگ كرابوون ئێمه‌ش به‌ شه‌وقه‌وه‌ چاوه‌نواريان بووين. زنكۆی كه‌ركوك و سلێمانی برياری ناردنی شانده‌كه‌يانيان دابوو و وه‌عده‌ش درابوو كه‌ مه‌سره‌فيان بۆ مسۆگه‌ر بكرێ له‌لايه‌ن ئيداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێره‌وه‌. به‌لام به‌ داخه‌وه‌، موافه‌قه‌ی حكومه‌تی هه‌ردوولا دواخرا (وه‌يان نه‌درا) بۆيه‌ش شاندی ئه‌ودوو زانكۆيه‌ به‌ كۆرسه‌كه‌ رانه‌گه‌يشتن. ئه‌وه‌ش ديارده‌يه‌كی گرنگ به‌رده‌رده‌خات، ئه‌وه‌يش بريتیه له‌ نه‌بوونی سه‌ربه‌خۆيی زانكۆكان‌‌ له‌ برياره‌ ئه‌كاديمی و داراييه‌كان. ئه‌وه‌ش هه‌لبه‌ت رێگرێكه‌‌ له‌ پێشكه‌وتنی زانكۆكان. هه‌لبه‌ت، كه‌موكوری سيسته‌مه‌كه‌ هه‌مه‌لايه‌نه‌يه‌. له‌لايه‌كه‌وه‌، بيرۆكراتيه‌تی وه‌زاره‌ته‌كان كوشنده‌يه‌ و رووه‌و زياديه‌ نه‌وه‌ك كه‌می. ده‌سه‌لاتی وه‌زير زياتره‌ له‌وه‌ی كه‌ پێويستيه‌تی. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، زانكۆكان ئاليه‌تی لێپرسينه‌وه‌ی دارايي و ئه‌كاديمی و ئيداريان به‌ شێوه‌يه‌كی پته‌و و مۆدێرن دانه‌رێژراوه‌ تاوه‌كو رێگه‌ له‌ به‌ره‌لايی و گه‌نده‌لی بگرێ. به‌و پێيه‌، سيقه‌و دلنيايی په‌يدا نه‌بوه‌ له‌ نێوان وه‌زاره‌ت و زانكۆ و ده‌زگاكانی تر. بۆيه‌ش،كوردستان پێويستی به‌‌ ده‌ستورێكی نوسراوه‌و قانونی خوێندنی بالا هه‌يه‌ كه‌ سه‌رله‌نوێ و به‌ مۆدێرنانه‌ دابرێژرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ په‌يوه‌ندی ئيداری نێوان وه‌زاره‌ت و زانكۆكان رێكبخات، له‌ جياتی ئه‌وه‌ی كه‌ ب‌بێته‌ رێگر له‌ پێشكه‌وتنی زانستی.

ئايا به‌گشتی، زانكۆكانی كوردستان چۆن هه‌لده‌سه‌نگێنی؟

ئێستا له‌ كوردستان به‌لای كه‌مه‌وه‌ شه‌ش زانكۆ هه‌ن (به‌ كه‌ركوكه‌وه‌) كه‌ چواريان له‌دوای راپه‌رين و به‌ ئيراده‌ی سياسی و كۆمه‌لايه‌تی كوردستانه‌وه‌ دروست بوون. له‌داهاتووی نزيكدا ره‌نگه‌ زانكۆی تريش له‌ چه‌ن شارێكی وه‌ك خانه‌قين و سۆران و رانيه‌ش په‌يدا ببن. به‌وه‌ له‌ ماو‌ه‌يه‌كی كورتی قياسيدا، ده‌زگاكانی خوێندنی بالا گه‌يشتنه‌ ئاستێكی چه‌ندايه‌تی وا كه‌ پێداويستی كوردستانيان پر كرديته‌وه‌. له‌ ئاستی چۆنايه‌تيشدا، هه‌نگاوی گرنگ هاويشتراوه‌ و ده‌هاويشترێ. مايه‌ی دلخۆشيه‌ كه‌ له‌جياتی كۆليجێكی پزيشكی، ئێستا له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، سێ كۆلێج هه‌ن كه‌ له‌ لايه‌ن زانكۆ و ئۆرگانه‌ نێوده‌وله‌تيه‌كان ئيعتيرافيان پێكراوه‌. پزيشكی تازه‌ ده‌رچووی كۆليجه‌ كوردستانيه‌كان حاليان حالی وولاته‌ پێشكه‌وتوه‌كانه‌وئيعتيراف به‌ شه‌هاده‌كانيان كراوه‌ و يه‌كسه‌ر له‌ كۆرسی ماسته‌ر و دكتۆرا وه‌رده‌گيرێن. ئاشكرايه‌ كه‌ ئاستی زانستی له‌ كوردستان، له‌ زۆر روه‌وه‌ له‌ پێشه‌وه‌ی زانكۆكانی تری عيراقيه‌ و له‌ هه‌ندێك بواريشدا شانبه‌شانی زانكۆكانی وولاته‌كانی دراوسێيه‌‌. قوتابيه‌ ده‌رچوه‌كانی زانكۆكانی كوردستان توانای پێشبركێيان هه‌يه‌ له‌ به‌رامبه‌ر خوێندكاری ئه‌وروپايي. بۆ نموونه‌، ساڵی پاره‌كه‌، سێ خوێندكاری د‌ه‌رچووی زانكۆی دهۆك و دووی ده‌رچووی سلێمانی هاتنه‌ نۆتينگهام بۆ خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆرا. يه‌كێك له‌وانه‌ی ماسته‌ری ده‌خوێند (ده‌رچووی دهۆك) به‌ يه‌كه‌م د‌ه‌رچوو له‌ سه‌ر ده‌وره‌كه‌ی. واته‌ له‌ پێشبركێدا پێشی به‌ريتانی و قوتابيه‌ هه‌مه‌ره‌گه‌زه‌كانی تری گرته‌وه‌. له‌ ده‌رچوه‌كانی سلێمانيش، يه‌كێكيان وا له‌ دكتۆرا سالی يه‌كه‌ميه‌تی ئه‌وی تر سالی دووه‌ميه‌تی، و هه‌ردووكيانيش مايه‌ی سه‌ربلندی ئێمه‌بوونه‌ له‌به‌ر كارچاكی و ئه‌خلاق به‌رزیان. ئيمسال، حه‌وت خوێندكاری ترمان بۆ هاتوون له‌ كوردستانه‌وه‌، سيانيان ده‌رچووی زانكۆی سه‌لاحه‌ددينن،ُ دوو له‌وانه‌ش له‌ يه‌كه‌مه‌كانن و جێگه‌ی شانازيمانن. ڵه‌وه‌ بۆت ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ فێركردن له‌ كوردستان ئاستی به‌رزه‌و قوتابيه‌كانيش‌ سه‌ره‌رای گيروگرفته‌كان تێنووی زانستن. پێويسته‌ ده‌ستخۆشی له‌ مامۆستا و سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان بكه‌ين بۆ چاندن و هێنانه‌ به‌رهه‌می تۆی زانياری له‌ زانكۆكانی كوردستان.

لێره‌دا د‌ه‌شمه‌وێ كه‌ ئيشاره‌ت بۆ هه‌ندێ كه‌موكوريش بكه‌م كه‌ پێويستی به‌ لێكۆلينه‌وه‌ و چاره‌سه‌ر هه‌يه‌ به‌ زووترين كات.

له‌ زانكۆكانی كوردستان، تا ئيستاش خوێندن له‌سه‌ر مه‌نهه‌جێكی كلاسيكی كۆن ده‌روات و له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی كۆنه‌په‌رستی چه‌رخی رابوردوو داريژراوه‌. ئه‌وه‌ش پێويستی به‌ نوێكردنه‌وه‌ هه‌يه‌ و پرۆسه‌كه‌ش پاره‌ی تێناچی. ته‌نيا پێويستی به‌ رێنيشاندان هه‌يه‌.

سيسته‌می خوێندن (له‌ قوتابخانه‌و زانكۆكاندا) له‌ كوردستان، وه‌ك هی عيراق، بۆ په‌روه‌رده‌ی مێشك ده‌ست نادات. خوێندكار ده‌چێته‌ پۆل بۆ ئه‌وه‌ی گوێ له‌ مامۆستا بگرێ و ووشه‌كانی به‌ده‌قی خۆی بنوسێته‌وه‌ و دووايش بۆ ئيمتيحان ده‌رخی بكات و پاشان له‌بيری بكات. ته‌نانه‌ت له‌ خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆراش (كه‌ بۆ لێكۆلينه‌وه‌و ئيختيساس درووستبونه‌) هه‌مان كه‌لتور په‌يره‌وی ده‌كرێ. واته‌، بنه‌مای سيسته‌مه‌كه‌ بۆ تێگه‌يشتن و بيركردنه‌وه‌ و داهينان دروست نه‌كراوه‌. قوتابی و خوێندكار خوێندگاكه‌يان وه‌ك كارگه‌يه‌كی راهێنان به‌كار ده‌هێنن، نه‌وه‌ك بۆ مه‌ركه‌زێكی په‌روه‌رده‌ی مێشك و موئه‌سسه‌سه‌ی گه‌شه‌ پێدانی فيكری و هێنانه‌ به‌رهه‌می سه‌ركرده‌ی پيشه‌يی دوارۆژ.

ديسانه‌‌وه‌، قوتابخانه‌و زانكۆكان به‌شێوه‌ی كارگه‌ ئيداره‌ ده‌كرێن و خوێندكاره‌كان به‌ كۆمه‌ل به‌دوای رۆتين ده‌كه‌ون، له‌جياتی ئه‌وه‌ی كه‌ خوێندنگا بريتی بێ له‌ ده‌وروبه‌رێكی ديناميكی وا كه‌ خوێندكار هه‌رده‌م له‌ جموجۆل و رۆلی ئاكتيڤ و بگره‌و به‌رده‌ی زانستی و رۆشنبيری و كۆمه‌لايه‌تی و كه‌لتوورێ بی. له‌بيرت نه‌چی كه‌ له‌ ته‌مه‌نی سالانی خوێندنی زانكۆدا، لاوان به‌ ته‌فه‌روغ به‌دوای مه‌نهه‌جت ده‌كه‌ون و ئه‌وه‌ش دوا فرسه‌ته‌ كه‌ ميشكی لاوی پێ ئاودبدرێ. له‌دوای ئه‌وه‌، لاو ده‌كه‌وێته‌ به‌ر سه‌رقالی ژيان.

زانكۆكانی كوردستان ده‌بێ‌ ئه‌وله‌ويه‌ت بده‌نه‌‌ خۆبه‌‌ستنه‌وه‌يان به‌ جيهانی زانست و به‌ موئه‌سسه‌سه‌ زانستيه‌كانی ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ش له‌رێگه‌ی گه‌شه‌ پێدانی ئيمكانياتی په‌يوه‌نديكردن و ئالوگۆری ئه‌كادیمی. ده‌وله‌مه‌ند كردنی مالپه‌ری زانكۆكان، دامه‌زراندنی به‌شی په‌يوه‌نديه‌كانی ده‌ره‌وه‌، ته‌عين كردنی خه‌لكی ئينگليزی زان و لێهاتوو بۆ په‌يوه‌نديكرده به‌ دونيای ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ يه‌كێكه‌ له‌ گيرو گرفته‌ هه‌ره‌ مه‌زنه‌كانی كوردستان. له‌زۆر لاوه‌ خه‌لكی ده‌ره‌وه‌ تووشی ساردو سڕی بوونه‌ له‌په‌يوه‌ندی كردن له‌به‌ر بێوه‌لامی زانكۆكانی كوردستان ، وه‌يان‌ بێبه‌رده‌وامی په‌يوه‌نديه‌كان. كه‌لتووری وه‌لامدانه‌وه‌ و په‌يوه‌ندی پرۆفێشنه‌لانه‌ لای ئيمه‌ پێويستی به‌ جۆشدان هه‌يه‌.

ئه‌وانه‌و هه‌ندێ لايه‌نی گرنگی تريش كه‌ لای هه‌موان ئاشكرايه‌، بۆ نموونه‌ پێويستی زانكۆكان بۆ ده‌وله‌مه‌ند كردنی په‌رتوكخانه‌كان، به‌شداری له‌ په‌روكخانه‌ی ئه‌له‌كترۆنی، سوود وه‌رگرتن له‌ شۆرشی ئينته‌رنێت بۆ نوێكردنه‌وه‌ی مه‌نهه‌جی خوێندن و لێكۆلينه‌وه‌، هه‌روه‌ها ته‌جهيزی كۆليجه‌كان به‌ ته‌كنه‌لۆجيای نوێ و هی تريش.

ئايا ئه‌و خوێندكارنه‌ی كه‌ باست لێوه‌ كردن چۆن گه‌يشتنه‌ نۆتينگهام ؟

له‌كاتی گفتوگۆكانم له‌گه‌ل سه‌رۆكی زانكۆی نۆتينگهام و سه‌رۆكی به‌شی ده‌ره‌وه‌مان، بريار درا كه‌ سالانه‌ يارمه‌تی تايبه‌ت ته‌رخان بكرێ بۆ يارمه‌تيدانی عيراق و كوردستان. هه‌لبه‌ت له‌رۆژی پێويستی و ته‌نگانه‌دا، ئه‌و جۆره‌ يارمه‌يته‌ جيگه‌ی خۆی ده‌گرێ و زانكۆكانی كوردستان خێری لێ ده‌بينن ، به‌لام له‌ مه‌ودای دووردا، ئومێدی زانكۆی نۆتينگهام ئه‌وه‌يه په‌يوه‌ندی دوولايه‌نه‌ی سوودبه‌خش دروست ببێ و ببێته‌ مايه‌ی قازانجی هه‌موولايه‌ك. زانكۆی نۆتينگهام له‌سالی ٢٠٠۳/٢٠٠٤ دا، نزيكه‌ی دووسه‌د هه‌زار پاوه‌ندی ته‌رخانكرد بو هه‌قی خوێندنی سالانه‌ی قوتابيانی عيراق. ته‌نيا پێنج خوێندكار له‌ كوردستانه‌وه‌ توانيان مه‌رجی زه‌ماله‌كان مسۆگه‌ر بكه‌ن و له‌ كاتی پێويست بگه‌نه‌ نۆتينگهام. به‌رامبه‌ر به‌ يارمه‌تيه‌كانی زانكۆی نۆتينگهام، حكومه‌تی كوردستان دابين كردنی هه‌قی هاتو چۆ و مه‌عاشی قوتابيه‌كانی له‌سه‌ر بوو. ئه‌و ته‌جره‌به‌ زۆر سه‌ركه‌وتوو بوو، بۆيه‌ش، له‌ سالی دوايي ٢٠٠٤/٢٠٠٥ هه‌مان پاره‌ ته‌رخانكرا بۆ خوێندكارانی كوردستان به‌لام به‌و ئيتيفاقه‌ی كه‌ زانكۆی نۆتينگهام نيوه‌ی هه‌قی خوێندنی سالانه‌ بدات. ئه‌و جاره‌ شه‌ش خوێندكار سووديان له‌وه‌ وه‌رگرت و ئێستا له‌ گه‌رمه‌ی خوێندنن له‌ نۆتينگهام. زانكۆی نۆتينگنام ئه‌و عه‌رزه‌ی به‌رده‌وام كردوه‌ بۆ سالی داهاتوو، وه چه‌ندين خوێندكارانی كوردستان وا خه‌ريكی ته‌قديمكردنن.

باشه ئايا حكومه‌تی كوردستان يارمه‌تی هه‌موو خوێندكارێك ده‌دات؟

له‌سه‌ره‌تادا، كێشه‌كێشه‌كی زۆرمان تووش بوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ حكومه‌ته‌كانی كوردستان (ئيداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێر) كه‌لتووری زه‌ماله‌ و ناردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی خوێندكارانيان لا دروست نه‌بووبوو. بۆيه‌ش، له‌ وه‌جبه‌ی يه‌كه‌م، قوتابيه‌كان كۆرسه‌كانيشيان ته‌واو كردبوو هێشتا پاره‌يان بۆ ته‌رخان نه‌كرابوو. به‌وه‌ش گيروگرفتمان زۆر بوو چونكه‌ ناكری خوێندكار له‌ غوربه‌ت برسی بكرێ و بيری له‌لای خوێندن نه‌مێنی. بۆ وه‌جبه‌ی داهاتوو ئه‌و گير و گرفتانه‌ ده‌بوايه‌ نامابان، به‌لام، به‌ داخه‌وه‌، گيرو گرفتی نوێ تووشی قوتابيان بوه. هه‌ندێكيان له‌ لايه‌ن زانكۆكانيانه‌وه‌ پشتگيريان لێكراوه، واته‌ خوێندكاری زيره‌ك و لێهاتوون،‌ به‌لام له‌ وه‌زاره‌تی خوێندنی بالا وه‌يان له‌ مه‌كته‌بی سه‌رۆكوه‌زيران (هه‌ولێر) داواكانيان ره‌فز كرابوو، و هه‌ندێكيشيان به‌دره‌نگه‌وه‌ مه‌ عاشيان بۆ سه‌رف كرابوو. ئيتر ئه‌و بيرۆكراسيه‌ كوشنده‌يه‌ بوه‌ مايه‌ی ئيحباتی هه‌موو لايه‌ك. خۆشبه‌ختانه‌، هه‌ندێك له‌و قوتابيانه‌ی كه‌ زه‌ماله‌يان نه‌درابويه‌، له‌سه‌ر حيسابی خۆيان و خێزانيان هاتن و وا له‌ نۆتينگهام ده‌خوێنن. هه‌لبه‌ت، مه‌سره‌فی خوێندن له‌ توانای هه‌موو قوتابيه‌كدا نيه‌،، به‌لام خوێندكاری زيره‌ك ئه‌و فرسه‌ته‌ له‌كيسه‌ خۆی نادات و به‌ چرنووكيش بێت، زانست ده‌ستێنی و وه‌ك ئيستيسماره‌ك به‌كاری ده‌هێنی.

ئامۆژگاريت چيه‌ له‌و باره‌يه‌‌وه‌ بۆ حكومه‌تی كوردستان؟

له‌ گوته‌كانی پێشه‌وه‌، ئيشاره‌تم دا به‌ چه‌ندين گۆرانكاری فيكری و مه‌نهه‌جی و ئيداری. لايه‌نێكی تری گرنگ، بابه‌تی په‌روه‌رده‌و راهينانی ستافی زانكۆيه‌. ئه‌وانه‌ پێويستيان به‌ نوێبوونه‌وه‌و راهێنانه‌وه‌ زياتريشه وه‌ك‌ له‌ خوێندكاره‌ تازه‌پێگه‌يشتوه‌كان. بۆيه‌ پشتگرتنيان پێويسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كه‌ به‌ دلنيایی و سيقه‌يه‌كی به‌رزه‌وه‌ به‌ره‌نگاری ته‌حه‌ديه‌ نوێيه‌كان ببنه‌وه‌ و له‌به‌رامبه‌ر نه‌وه‌ی تازه خۆيان به‌كه‌متر نه‌زانن.

هه‌تا ده‌كرێ زياتر خوێندكاران بنێرنه‌ ده‌ره‌وه‌، و تۆله‌ی رابووردوو بكه‌نه‌وه‌. له‌سه‌رده‌می سه‌ددام، هه‌تا كوردێك ده‌نێردرايه‌ ده‌ره‌وه‌، سه‌دان خه‌لكی خوارووی عيراق زه‌ماله‌يان پێده‌درا. ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌سه‌ر حيسابی زانكۆی سه‌لاحه‌ددينيش زه‌ماله‌يان ده‌درايه‌، خه‌لكی خوارووی عيراق بوون. هه‌ر بۆيه‌ش، له‌ دوای ڕاپه‌رينی ١۹۹١، له‌مه‌ودای چه‌ند هه‌فته‌يه‌كدا، ته‌واوی زانكۆ و ده‌زگاكانمان به‌تالكران له‌ مامۆستا و پێشره‌وی ئه‌كاديمی (به‌ واتای تفريغ العقول). به‌لام تكام ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خوێندكاری لێهاتوو بنێرنه‌ ده‌ره‌وه‌ (به‌بێ واسته‌كاری) و كه‌ ناردنيشيان به‌تێر و ته‌سه‌لی پشتان بگرن، نه‌وه‌ك برسی و بێكه‌سيان بكه‌ن.

داوايه‌كی ترم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌زووترين كات ده‌وره‌ی موره‌ككه‌زی زمانی ئينگليزی بكه‌نه‌وه‌ بۆ قوتابيانی دواناوه‌ندی و گشت پۆله‌كانی كۆليجه‌كانی زانكۆ. به‌بێ زمانی ئينگليزی، پرۆسه‌ی به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆ و مامۆستاكان و قوتابيان به‌ جيهانی پێشكه‌وتوو ئه‌ركێكی قورس ده‌بێ.

ئامۆژگاريم بۆ وه‌زاره‌تی خوێندنی بالا و لێژنه‌ی خوێندنی بالا له‌ په‌رله‌مان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌زووترين كات سيسته‌می ماسته‌ر و دكتۆرا له‌ كوردستاندا بگۆرن. سيسته‌می ئێستای كوردستان له‌ سه‌ر بنه‌مايه‌كی دواكه‌وتووی عيراقی كۆندا دامه‌زراوه‌، كه‌ ئيمرۆ كاتی به‌سه‌رچووه‌. له‌ كوردستان، خوێندكارانی ماسته‌رو دكتۆرا زۆر ماندوو ده‌كرێن به‌ خوێندنی ناپێويست و به‌ تاقيكردنه‌وه‌ی بێ سوود. له‌جياتی ئه‌وه‌، پێويسته‌ كات وفرسه‌تی لێكۆلينه‌وه‌يان زياد بكرێ و مه‌شقی زياتريان پێ بكه‌ن له‌ بواری بيركردنه و په‌روه‌رده‌ی مێشك. ده‌بێ ده‌رچووی دكتۆرا داهينه‌ربێ نه‌ك لاساكه‌ره‌وه‌. هه‌تا ده‌كرێ ده‌بێ ژماره‌ی داهينه‌ران زێده‌بكرێ. بێجگه‌ له‌وه‌ش، سيسته‌می به‌رێوه‌بردنی ئيداری و ئه‌كاديمی و دارايی زانكۆكانی كوردستان پێويستی به‌ پێداچوونه‌وه‌ هه‌يه‌، پێويستی به‌ داڕژتنه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ هه‌يه‌ له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی مۆدێرن. له‌په‌رله‌مانه‌وه‌ ده‌بێ چارته‌ر و قانونی مۆدێرنانه‌ بنوسرێته‌وه و له‌ وه‌زاره‌ته‌وه‌ش دابين بكرێ.

پيشنيارێكی ترم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌مه‌ودوا هه‌موو خوێندكارێكی دكتۆرا كه‌ له‌ كوردستان ناونوسكراوه‌، بنێردرێته‌ ده‌ره‌وه‌ی وولات بۆ ئه‌وه‌ی به‌لای كه‌مه‌وه‌ سالێكی خوێندنه‌كه‌ی له‌ زانكۆيه‌كی جيهانی به‌سه‌ر ببات. واته‌، خوێندكار له‌ زانكۆيه‌كی كوردستان ناونوس بكرێ، سالێك له‌ده‌ره‌وه‌ مه‌شقی پێبكرێ، له‌كۆتايي خوێندنه‌كه‌ی ئوتروحه‌كه‌ی له‌ كوردستان پێشكه‌ش بكات و له كوردستان ئيمتيحان بكرێ. به‌وه‌، زانكۆكانی كوردستان به‌فه‌خره‌وه‌، شه‌هاده‌ی كوردستانی به‌ مسته‌وای جيهانی ده‌ده‌نه‌ خوێندكار. خوێندكاري‌ش به‌ دلنياييه‌وه‌ سيقه‌ی به‌خۆ ده‌بی له‌وه‌ی كه‌ ئاستی زانستی مه‌شقه‌كه‌ی له‌ هی عيراق و بگره‌ وولاتانی تری دراوسێ به‌رزتر ده‌بێ. شايانی باسيشه‌ كه‌ ئه‌و كاره‌ پاره‌يه‌كی ئه‌وتۆی تێناچێ. بۆ نموونه‌، له‌ ته‌جروبه‌ی خۆمه‌وه‌ قسه‌بكه‌م، يه‌كێك له‌ قوتابيانی كۆليجی پزيشكی دهۆك (كاك ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د بامه‌رنی) له‌ زانكۆی دهۆك ناونوسكراوه‌ و بۆ ماوه‌ی سالێك و سێ مانگ له‌تاقيگه‌ی من له‌ نۆتينگهام مه‌شقی كرد و له‌ كۆتايی پاره‌كه‌ گه‌راوه‌ دهۆك و ئوتروحه‌كه‌ی ته‌قديم كردوه‌. له‌مانگی هه‌شتی ئيمساليشدا به‌ ئاماده‌بوونی خۆم و مامۆستايانی تر، به‌رگری له‌ ئوتروحه‌كه‌ی ده‌كات (واته‌ ئيمتيحانی كۆتايی ده‌كرێ).

بۆ مه‌سه‌له‌ی به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆكان به‌ده‌ره‌وه‌و خۆنوێكردنه‌وه‌ له‌ گشت بوارێكدا، من به‌ كارێكی باشی ده‌زانم كه‌ حكومه‌تی كوردستان كۆنگره‌يه‌كی ئه‌كاديمی جيهانی ببه‌ستێ، كه‌‌ تايبه‌ت بێ به‌ گه‌شه‌ پێدانی مه‌نهه‌جی خوێندن و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خوێندن و لێكۆلينه‌وه‌ و په‌يوه‌نديه‌ جيهانيه‌كان.

دوا داوام له‌ سه‌ركرده‌ی كورد ئه‌وه‌يه‌ كه‌ نيزامی قبولی خاس و عبور و واسته‌كاری له‌ سيسته‌می زانكۆت قه‌ده‌غه‌بكرێ، چونكه‌ ئه‌و دياردانه وه‌ك‌ كرمی دارن و سيسته‌م داده‌رزێنن. هه‌روه‌ها سيسته‌می قبولی مه‌ركه‌زيش سه‌رتاپا بگۆرێ. ئه‌وه‌ سيسته‌مێكی كۆنه‌ و له‌ گه‌ل تموحاتی زانكۆكان و خوێندكاراندا ناگونجێ. راسته‌ ئه‌و بابه‌ته‌ تۆزێك ئالۆزه و په‌يوه‌ندی به‌ گۆرانكاری بنه‌ره‌تی هه‌يه‌ له‌ سيسته‌می خوێندن له‌ قوتابخانه‌ی دواناوه‌نديه‌كان و ئه‌وجا زانكۆكان.

باسی قبول خاست كرد، ئايا ئه‌وه‌ ديارده‌يه‌كی تاكه‌ له‌ كوردستان؟

قبولی خاس ديارده‌يه‌كی ناقانونيه‌ كه‌ له‌ وولاتانی دواكه‌وتوودا و له‌ كۆمه‌لگای بێ عورف و قانون په‌ره‌ ده‌ستێنی. له‌ عيراقی كۆندا به‌ده‌گمه‌ن هه‌بوو، و له‌ ژير سه‌ددام سيفه‌تێكی نيمچه‌ ره‌سمی وه‌رگرت، ئه‌گه‌رچی زۆريش وا بلاو نه‌بوو، ته‌نيا بۆ كه‌مايه‌تيه‌كی بچووكی قوتابيان بوو. ديارده‌كه تاراده‌يه‌كيش نه‌فره‌ی لێده‌كرا و لای قوتابيان جۆره‌ شه‌رمێكی پێوه‌ لكابوو. ئه‌وه‌ی كه‌ جێگه‌ی شه‌رمه‌زاريه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌وا له‌ ژێر ده‌سه‌لاتی كورديدا، قبولی خاس بوه‌ته‌ كه‌لتوورێكی دامه‌زراو به‌ راده‌يه‌ك كه‌ ژماره‌ی ئه‌و قوتابيانه‌ی كه‌ به‌ قبولی خاس وه‌رده‌گيرێن له‌ زانكۆكانی كوردستان زۆر زياترن له‌وانه‌ی كه‌ به‌ قبولی مه‌ركه‌زی به‌ هه‌قی خۆيان ده‌گه‌نه‌ زانكۆ. بۆ نموونه‌، له‌ زانكۆی كۆيه‌، زياتر له‌ (٢٦٠٠) خوێندكاری قبولی خاس هه‌يه، به‌رامبه‌ر به كه‌متر له‌ (٧٥٠) خوێندكاری قبولی مه‌ركه‌زی. واته‌ بۆ هه‌ر قوتابيه‌كی چاك، سێ يان چوار خوێندكاری ناموسته‌هه‌ق هه‌يه‌. هه‌مان نيسبه‌ش له‌ گشت زنكۆكانی تری كوردستان هه‌يه‌. بێ گومان، ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ نيه‌ كه‌ هه‌موو خوێندكاره‌كی قبولی خاس خوێندكاری خراپه‌، نه‌خێر، هه‌ندێكيان زروفيان ناهه‌موار بوه‌ و له‌دوای گه‌يشتنيان به‌ زانكو، خۆيان ماندوو ده‌كه‌ن و به‌زياده‌وه‌ تۆله‌ی دواكه‌وتنی پێشوويان ده‌كه‌نه‌وه. به‌لام، شتێكی چاوه‌نوار لێكراوه‌ كه‌ خوێندكاری قبولی خاس ئاستی زانستی و كه‌فائه‌تی كه‌متره‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌خۆيه‌وه‌ ماندوه‌. خۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه په‌نا ده‌باته‌ به‌ر گه‌نده‌لی و قۆپيه‌ و واسته‌كاری بۆ په‌رينه‌وه‌ له‌سالێكه‌وه‌ بۆ سالێكی تر، ئه‌وانه‌ زۆربه‌يان خوێندكاری قبوولی خاسن. ده‌بێ له‌بيريشمان نه‌چی كه‌ ئێمه‌ نابی هيچ گله‌ييه‌ك له‌ خوێندكاری قبولی خاس بكه‌ين له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ به‌و رێگه‌يه‌ له‌ زانكۆ وه‌رگيراون، به‌لكو گله‌ييمان له‌و سه‌ركرده‌ ئه‌كاديمی و لێپرسراوانی وه‌زاره‌تی خوێندنی بالايه‌ كه رێگه‌ی قبولی خاسيان دانه‌خستوه‌ و نامه‌ی واسته‌ و واسته‌كاری قه‌بول ده‌كه‌ن. گله‌يی توندتريشمان له‌و وه‌زير وده‌سه‌لاتدار و سه‌ركرده‌ حيزبيانه‌يه‌ كه‌ نامه‌ی واسته‌ ده‌نووسن و ئه‌مر به‌سه‌ر سه‌رۆكی زانكۆكاندا ده‌كه‌ن و ئيحراجيان ده‌كه‌ن بۆ وه‌رگرتنی خوێندكار به‌و رێگه‌ ناشه‌رعيه‌‌. له‌ سێميناره‌كه‌ی نۆتينگهامدا، ئاماده‌بوان به‌گه‌رمی ده‌سخۆشيان له‌ سه‌رۆكی زانكۆی كۆيه‌ ‌كرد بۆ نه‌هێشتنی ديارده‌ی گه‌نده‌لی و قه‌ده‌غه‌كردنی "قبولی خاس" له‌ كۆيه، ئيمه‌ش ئومێده‌وارين كه‌ له‌ زانكۆ و ده‌زگاكانی تری خوێندنی بالا هه‌مان رێگری بكرێ له‌و ديارده‌ ناشارستانيانه‌‌. ‌

بێ گومان، ديارده‌ي قبولی خاس‌ و په‌رينه‌وه (عبور)‌ و ناجيح بوون به‌ واسته‌، هه‌مويان كاری راسته‌وخۆيان هه‌يه‌ له‌سه‌ر ئاستی ئه‌كاديمی زانكۆكان. زانكۆ بۆ ئه‌وه‌ دروستكراوه‌ كه‌ كادير دروست بكات له‌ بواره‌ پيشه‌ييه‌ جياجياكان. ئه‌وانه‌ ده‌بنه‌ كۆره‌گه‌ی به‌رێوه‌بردن و پێشخستنی وولات. مه‌سئوليه‌تی مێژووييان له‌ملداده‌بێ وه‌ك سه‌ركرده‌ی پسپۆريتی له‌ بواره‌ هه‌مه‌چه‌شنه‌كان. جا ئه‌گه‌ر خوێندكار به‌ وه‌سيله‌ی ناشه‌رعی زانكۆ ته‌واو بكات و دواييش مه‌سئوليه‌تی دياريكاردنی چاره‌نووسی ميلله‌تی پێبسپێردرێ، ئايا به‌ چی ئه‌مانه‌تێكه‌وه‌ ئه‌و مه‌سئوليه‌ته‌ هه‌لده‌گرێ. خوێندكاری وا هه‌يه‌ كه‌ ‌ سال له‌دوای سال له‌ پۆلێكه‌وه‌ ده‌په‌رێته‌وه‌ بۆ پۆلێكی تر به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌وامێكی ئه‌وتۆ بكات و له‌ تاقی كردنه‌وه‌كانيش به‌ فرت و فێل ده‌رده‌چێ. پرسياری گرنگ له‌ من و تۆ (بگره‌ له‌ مه‌سئوله‌كان) ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا كێهه‌مان ده‌وێرين به‌ دليناييه‌وه‌ ژيانی خۆمان بخه‌ينه‌ به‌ر ده‌ستی پزيشكێك كه به‌واسته‌ وه‌رگيرابێ و‌ به‌ قۆپيه‌ ناجيح بووبێ. يان، كێ ده‌وێری له‌و خانوه‌دا بژی كه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتی ئه‌ندازيارێكی قۆپيه‌چی دروست ‌كرابێ‌. ئايا تۆ په‌روه‌رد‌ه‌و دوارۆژی منداڵه‌كه‌ت ده‌خه‌يه‌ به‌ر ده‌ست ئه‌و مامۆستايه‌ی كه‌خۆی قۆپيه‌چی بێ و به‌واسته‌ ده‌رچووبێ‌؟

پرسيارێكی گرنگی تر ئه‌وه‌يه‌، ئايا زانكۆكانمان ئێستا، له‌دوای پازده‌سال له‌ ڕزگاربوونمان، بوونه‌ته‌ كانگای زانستی پايه‌به‌رز و ئايا بوونه‌ته‌ مه‌نبه‌عی ئاڵو گۆری فيكری و فه‌لسه‌فی و رۆشنبيريی؟ ئايا ده‌وروبه‌رێكی سروشتيمان ره‌خساندوه‌ بۆ په‌روه‌رده‌ی عه‌قل و دۆزينه‌وه‌ی كه‌فائه‌ت و نافوره‌ی داهێنان؟ كه‌ی وه‌لامی ئه‌و پرسيارانه‌ هه‌مووی "به‌لێ" بوو، ئه‌وكاته‌ دلنياتر ده‌بين له‌ مسۆگه‌ركردنی دوارۆژێكی رۆناكتر. به‌لام ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بين له‌ قه‌ره‌بالغ كردنی زانكۆكان له‌ خوێندكاری قبولی خاس و مامۆستای خراپ و رۆتينی بێكه‌لك، ئه‌وا بروا ناكه‌م وه‌لامی پرسياره‌كه‌ ببته‌ "به‌لێ". به‌رای من وولات به‌ مێشكی داهينه‌ران‌ دروست د‌ه‌كرێ- زانكۆش مه‌لبه‌ندی ‌په‌روه‌رده‌ی مێشكه و گه‌نده‌لی له‌ زانكۆ ده‌بێته‌ مايه‌ی دواكه‌وتن و مالكاولی.

ئايا په‌يامت چيه‌ بۆ لێپرسراوانی حكومه‌ت و زانكۆكانی كوردستان؟

ئه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ كه‌ ئيشاره‌تم بۆ كردن، هه‌موويان په‌يامن بۆ حكومه‌ت و زانكۆكانی كوردستان، چونكه‌ ده‌سه‌لات و پێشره‌وی وولات له‌ ده‌ستی ئه‌وانه‌ و خه‌لكانی وه‌ك من و تۆ ته‌نيا رۆلی ئامۆژگاری و پشتگيری ده‌توانن ببينن. په‌يامی ترم بۆ حكومه‌ت ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ده‌بێ شۆرشی ئازادی ئه‌كاديمی به‌رپا بكات له‌ كوردستان. حكومه‌ت ده‌بێ ئه‌وله‌ويه‌ت بداته‌ زانكۆكان و سه‌ربه‌خۆيي ئه‌كاديمی و ئيداريان بۆ زامين بكات. يه‌كێك له‌ ده‌رده‌ كوشنده‌كانی سيسته‌می وولاتی ئێمه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ جيهازی حيزب و ده‌وله‌ت (له‌ هه‌موو موسته‌وايه‌كه‌وه‌) تێكهه‌لكێشراون و حيزب هه‌رده‌م رێگر بووه له‌ پێشكه‌وتنی زانكۆكان. ئه‌وه‌ش نه‌خۆشيه‌كی شه‌رقئه‌وسه‌تيه‌ و له‌ رژێمی به‌عسه‌وه‌ بۆمان ماوه‌ته‌وه‌. سه‌ير ده‌كه‌ی يه‌كێتی و پارتی، به‌زه‌ق و ئاشكرا، ده‌زگا و باره‌گای حيزبيان له‌ ناو زانكۆكاندا هه‌يه‌و هه‌ريه‌كه‌يان راگرێكی كۆليجێكی كردۆته‌ مه‌سئولی حيزبی (ناوچه‌ی) زانكۆ. ئه‌و مه‌سئوله‌ش وه‌نه‌بێ به‌ نهێنيانه‌ كاری حيزبی خۆی بكات دوور له‌ كاری ئه‌كاديمی و ئيداری، به‌لكو ئه‌وكه‌سه‌ زۆربه‌تواناتره‌ له‌ زۆربه‌ی لێپرسراوه‌كانی تری زانكۆو و ده‌ست له‌ هه‌موو كاروبارێك وه‌رده‌دات و ته‌ده‌خخول ده‌كات له‌ دامه‌زراندن و فه‌سل كردنی فه‌رمانبه‌رو قوتابيانيش. راسته‌ ئه‌و ديارده‌يه‌ جاران له‌ راده‌به‌ده‌ربوو. له‌ سه‌رده‌می ئێستادا، به‌به‌راووردی له‌گه‌ل سالانی‌ نه‌وه‌ده‌كان (به‌تايبه‌تی له‌سه‌رده‌می براكوژی)، رۆلی مه‌سئولی حيزبی كه‌متر بووه‌، به‌لام پێويسته‌ هه‌ر نه‌مينێ. هه‌ر حيزبه‌ی با له‌ ده‌ره‌وه‌ی زانكۆ حيزبايه‌تی بكات. هه‌ر مامۆستايه‌ك يان قوتابيه‌ك ئازاده‌ له‌ حيزبايه‌تی كردن، به‌لام ته‌نزيمكردنيان پێويسته‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی زانكۆ بێ و له‌ رێگه‌ی ناوچه‌و مه‌لبه‌ندی گه‌ڕه‌كه‌كانيانه‌وه‌، نه‌ك له‌ رێگه‌ی سيسته‌می زانكۆدا.