Showing posts with label Dlawer. Show all posts
Showing posts with label Dlawer. Show all posts

Wednesday, 6 September 2006

ئاينده‌ی كوردستان ‌به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ چاكسازی يه‌كێتی

ئاينده‌ی ده‌وله‌تی كوردستانی سه‌ربه‌خۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ پرۆژه‌ی چاكسازی يه‌كێتی نيشتمانی كوردستان

نووسينی: پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

به‌شی يه‌كه‌م: هاوڵاتی - ژماره‌ 290 - ڕۆژی 6/9/2006 - لاپه‌ڕه‌ 15 ‌‌
به‌شی دووه‌م: هاوڵاتی - ژماره‌ 291 - ڕۆژی 13/9/2006 - لاپه‌ڕه‌ 15‌‌


ئيمرۆ كوردستان به‌ قۆناغێكی پرله‌ رووداودا ده‌روات و ئه‌و دوو ساله‌ی داهاتوو، پر ده‌بێ له‌ رووداوی حاسيم، هه‌م له‌ ئاستی كوردستان و هه‌م له‌ ئاستی عيراق. هاوكات‌، كه‌ركوك و ناوچه‌ دابراوه‌كانمان ده‌بێ ده‌ستكه‌وێته‌وه‌ و هه‌وێنی ده‌وله‌تی كوردستانی ئازاد بێته‌ كايه‌وه.
ئاشكرايه‌ كه‌ ئه‌گه‌ری دامه‌زرانی ده‌وله‌تی كوردستانی سه‌ربه‌خۆ زۆر له‌ واقيع نزيك بۆته‌وه، و فرسه‌تی مێژوويی هاتۆته‌كايه‌وه‌‌‌. ئيمرۆ نه‌خشه‌ موقه‌دده‌سه‌كان، به‌تايبه‌تی هی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راست، له‌ هه‌موو كاتێكی ترزياتر قابيلی گۆرانن. له‌سه‌ده‌ی رابووردوودا، ياساكانی شه‌ری ساردی زلهێزه‌كان‌ بوو كه‌ سنووره‌‌ ده‌ستكرده‌كانی ده‌پاراست، به‌لام ئه‌و ياسايانه‌ و مێژووی شه‌ری سارد ئاوديوی سه‌ده‌كه‌ بوون و ئيمرۆ ياساكانی عه‌وله‌مه‌ی ئابووری و شه‌ری دژبه‌تيرۆريزم بريار له‌سه‌ر نه‌خشه‌كان ده‌ده‌ن و سنووره‌كان دياری ده‌كه‌ن. راسته‌ كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد له‌سه‌ر مێز‌ی نه‌خشه‌كێشاندا ته‌ره‌ف نيه‌ و ياريكه‌ر نيه‌، به‌لام له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا، ئه‌گه‌ر ژيرانه‌ هه‌لسوكه‌وت بكات، ره‌نگه‌ له‌ خولی‌ وولاتبه‌شينه‌وه‌ی ئه‌وجاره‌ياندا ئێمه‌ی كورد بێبه‌ش نه‌بين.

خه‌ونی له‌وانه‌ش ئه‌زه‌ليتر ئه‌و رۆژه‌ دێته‌ دی كه‌ سيسته‌می ديموكراسی ده‌ستووری و فره‌ حيزبی داده‌سه‌پێ له‌و به‌شه‌ی كوردستان. بۆيه‌ش مانه‌وه‌ی هێزو توانا و ته‌بايی پارتی و يه‌كێتی گرنگيه‌كی ستراتيژی هه‌يه‌ بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو لايه‌ك. هه‌ريه‌كه‌يان له‌ نيوه‌ی كوردستانی باشووردا ده‌سه‌لاتداره‌ و رۆلی سياسی و ئيداری و ئابووری و عه‌سكه‌ری و ئاساييشی سه‌ره‌كی ده‌بينێ. هه‌ردووكيشيان له‌ شه‌ری دژ به‌ تيرۆر و له‌ ململانێی سه‌ر شانۆی عيراقی و نێوده‌وله‌تیدا رۆلی كاريگه‌ریان هه‌يه‌. له‌ پرۆسه‌ی ديموكراسيشدا، وه‌ك‌ دوو حيزبی ئۆپۆزيسيۆنی به‌رامبه‌ر به‌يه‌كتر، زۆر گرنگه‌ كه‌‌‌ هه‌ردووكيان له‌ رووی پێكهاته‌ و تواناو پته‌وی وهه‌يكه‌لی ديموكراسیدا هاوتابن. له‌وكاته‌ی كه‌ لايه‌نێكيان ده‌كه‌وێته‌ قه‌يرانی ته‌نزيمی ناوه‌خۆيي، وه‌يان له‌ به‌ر هه‌رهۆيه‌ك بێ، ته‌ركيزی نه‌مێنی، ئه‌وا ته‌واوی پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت له‌ كوردستان و ده‌ستكه‌وت و هه‌له‌ چاره‌نوسيه‌كانمان ده‌كه‌وێته‌ مه‌ترسيه‌وه‌. من به‌رۆلی ميژوويی خۆم و رۆشنبيرانی تری داده‌نێم كه‌ وه‌ك چاودێر و دلسۆزی كوردستان، له‌ده‌ره‌وه‌ی حيزبه‌كانه‌وه‌ سه‌يری ناوه‌‌وه‌ بكه‌ين وله‌ به‌رامبه‌ر ديارده‌ چاره‌نوسيه‌كان بێده‌نگ نه‌بين. سه‌ركرده‌ی سياسی كورد ئاگادار بكه‌ينه‌‌وه‌ له‌ مه‌ترسی رووداوه‌كان و پێشنيازيشيان بخه‌ينه‌ به‌رده‌م بۆ چاره‌سه‌ری قه‌يرانه‌كان.

قه‌يرانی رێكخراوه‌يی يه‌كيتی

له‌ مانگی مايسی ئيمسال، له‌ نوسراوێكدا (١) هه‌ولمدا كه‌ پێكهاته‌ و گيرو گرفته‌كانی ناو يه‌كێتی شی بكه‌مه‌وه‌ و تێيدا ئاماژه‌م به‌وه‌كرد كه‌‌ ديارده‌ی ته‌كه‌تولات و ئيستيقتاباتی ناو يه‌كێتی گه‌يشتۆته‌ ئاستێك كه‌ چاره‌نووسی رێكخراوه‌كه‌ی خستۆ‌ته‌ مه‌ترسيه‌وه‌ و مه‌عنه‌وياتی گشتی دابه‌زاندوه‌و كاری سه‌لبی كردۆته‌ سه‌ر رێره‌وی حوكمرانی له‌ كوردستانی باشوور. پێشبينیم (ئه‌وكاته‌ و ئێستاش) ئه‌وه‌بوو‌ كه‌ به‌رده‌وامێتی ئه‌و قه‌يرانه‌ی يه‌كێتی، به‌بێ چاره‌سه‌رێكی بنه‌ره‌تی، ده‌بێته‌ مايه‌ی هه‌لوه‌شانه‌وه‌، وه‌يان ئينشيقاقی سه‌رتاسه‌ری رێكخراوه‌كه‌. ‌رزگار كردنی يه‌كێتی پێويستی به‌ شۆرشێكی ته‌نزيمی و كه‌لتووری هه‌يه‌ كه‌ له‌ به‌ردی بناغه‌وه‌ هه‌يكه‌لی رێكخراوه‌كه‌ دابرێژێته‌وه‌. به‌لام ئه‌و شۆرشه‌ ده‌بێ له‌ ئاينده‌يه‌كی زوودا به‌رپا بكرێ، به‌رله‌وه‌ی كار له‌ كار بترازێ. خۆ ئه‌گه‌ر دوابخرێ، ئه‌وا ره‌نگه‌ پرۆسه‌ی ريفۆرم له‌ دايك نه‌بێ، و به‌وه‌ش چاره‌نووسی رێكخراوه‌كه‌ بكه‌وێته‌ به‌ر مه‌رحه‌مه‌تی قه‌ده‌ر و لێشاوی پارتی و مه‌ترسی له‌ت بوون. ئه‌و ئه‌نجامه‌ش مه‌ترسيداره‌ بۆ پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت له‌ كوردستان و ده‌بێته‌ مايه‌ی لاسه‌نگ بوونی پارسه‌نگی هێزه‌ ديموكراسيه‌كانی كوردستانی باشور و دامه‌زراندنی رژێمی تاكه‌حيزبی (پارتی) له‌وولاتدا. به‌ لای منه‌وه‌ پاراستنی پارسه‌نگی هاوتوانايی يه‌كێتی و پارتی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ئێستا و ئاينده‌ی كوردستاندايه‌.

له‌ نوسراوه‌كه‌مدا هه‌ولمدا هانی سكرتێری گشتی (خاوه‌نی ده‌سه‌لاتی راسته‌قينه‌) بده‌م كه‌ قۆلی لێ هه‌‌لكا و به‌ ته‌ركيزه‌وه‌ كار له‌سه‌ر دارشتنه‌وه‌ی يه‌كێيی بكات، به‌و ئومێده‌ی كه‌ هه‌تاسه‌رو هه‌تا ئه‌نجامدان ده‌ست له‌ پرۆسه‌كه به‌رنه‌دا.‌ لام مسۆگه‌ره كه‌‌ به‌بێی هيممه‌تی جيددی ئه‌و، ته‌واوی هه‌وله‌كان بۆ رزگار كردنی رێكخراوه‌كه‌ و پرۆسه‌ی ديموكراسيه‌ت به‌فيرۆ ده‌روات. له‌دوای زه‌ماوه‌ندی چاكسازی به‌هاری رابوردوو، جه‌ماوه‌ری كوردستان به‌ ئومێدێكی زۆره‌وه‌ هه‌ستی راگرت و سه‌بری گرت، به‌لام ئيمرۆ هه‌موو ئيشاره‌ته‌كان واده‌گه‌يه‌نن كه ره‌نگه‌ دووباره‌ ‌ پرۆسه‌كه‌ ئالۆزبووبێ و له‌ ئه‌نجامدا ساردبكرێته‌وه‌. ، وبه‌وه‌ش مه‌شخه‌لی ئاگری ته‌كه‌تولات هه‌روا رووله‌به‌رزيه‌و گه‌رماكه‌ی هه‌روا به‌تينتر ده‌بێ‌‌. سوخريه‌ی قه‌ده‌ريش له‌وه‌يه‌ كه‌‌ كليلی سيحری قه‌يرانه‌كه‌ له‌ده‌ستی دروستكه‌ريه‌تی. ئاشكرايه‌ كه‌ مه‌سئوليه‌ته‌كه‌ له‌ ئه‌ستۆی مه‌كته‌بی سياسيه‌ و رۆلی سکرتێری گشتی له شۆرشی چاكسازی و ريفۆرمدا بێ هاوتا و بێ به‌ديله‌. هه‌روه‌ك نوسيبوم، به‌لای منه‌وه‌، ته‌نيا رێگرێك له‌به‌رده‌می ئينشيقاقی يه‌کێتی‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ سكرتێری گشتی ته‌نيا چه‌قی ده‌سه‌لاته‌ وهه‌تا ئه‌وله‌سه‌ر کار مابێ، له‌تكردنی يه‌كێتی زه‌حمه‌ته‌. ڵه‌ نووسراوی ئه‌وجاره‌مدا، مه‌ترسيه‌كانی فه‌شه‌ل ده‌خه‌مه‌ روو و بانگه‌وازه‌كه‌شم نوێده‌كه‌مه‌وه‌ بۆ سكرتێری گشتی به‌و ئومێده‌ی كه‌ به‌ته‌ركيزه‌وه‌ به‌رده‌وام بێ له‌ پرۆسه‌ی ريفۆرم و چاكسازی ناو يه‌كێتی.

به‌هاری چاكسازی

له‌ به‌هاری ئيمسال، رووداو زۆربوو و ده‌هۆلی چاكسازی ده‌نگی زۆرهات و سه‌ركرده‌كانی يه‌كێتی، زۆر به‌ سينگی فراوان و ئازادی ده‌ربرينه‌وه‌، هاتنه‌ به‌ر رۆشنايی ميديا. له‌و ماوه‌يه‌دا، چه‌ندين بيرۆكه‌ وپێشنياز و پرۆژه‌ی چاكسازی كه‌وتنه‌ سه‌ر مێزی سكرتێری گشتی بۆ ليدوان و ته‌به‌ننا كردن. سكرتێريش، له‌دوای دامه‌زرانی حكومه‌تی به‌غدا و له‌ ژێر فشاری ره‌خنه‌گران، بۆ ماوه‌ی چه‌ند رۆژێك قۆناغی گواسته‌وه‌ بۆ سلێمانی و كه‌وته‌ كه‌مپه‌ينی به‌رزكردنه‌وه‌ی مه‌عنه‌وياتی كاديران و سه‌ينوبه‌ينی هه‌لسه‌نگاندنی پرۆژه‌كان. له‌ كۆنگره‌يه‌كی رۆژنامه‌وانيدا، سكرتێری گشتی و مه‌كته‌بی سياسی ده‌ست له‌ سينگ وه‌ستان و له‌به‌رده‌م ميلله‌ت رايانگه‌ياند كه‌ هه‌نگاوی يه‌كه‌می كه‌مپه‌ينی چاكسازی به‌ قه‌لاچۆكردنی گه‌نده‌لی ده‌ستپێده‌كه‌ن. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش، دامه‌زراندنی ده‌زگای لێپرسينه‌وه‌يان راگه‌ياند، به‌و وه‌عده‌يه‌ی كه‌ ده‌زگاكه‌ له‌ده‌نگۆی‌ گه‌نده‌ڵی‌‌و خۆ ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی‌ به‌رپرسه‌ حیزبی‌و حكومیه‌كان بكۆڵێته‌وه‌و دواتر سزایان بدات. سكرتێری‌ گشتی‌ رایگه‌یاند كه‌ هيچ ئه‌ندامێك‌ له‌ یه‌كێتیدا، له‌ خۆيه‌وه‌ تا خواره‌وه‌، له‌ لێپرسینه‌وه‌ گه‌وره‌تر نی‌یه. هه‌لبه‌ت، له‌به‌ر كه‌موكوری ديارو ئاشكرا، پێشبينی له‌وه‌ ده‌كرا كه‌ ئه‌وده‌زگايه‌ ره‌نگه‌ له‌يه‌كه‌م‌ رۆژه‌وه‌ سه‌رنه‌كه‌وی، به‌لام كه‌س نه‌يده‌زانی كه‌هه‌ر له‌دايك نابی. تا ئێستا ده‌زگاكه‌ نه‌شوێنی‌ هه‌یه‌ و نه‌ئه‌درێس و نه‌ ‌له‌ كه‌سيشی پێچيوه‌ته‌وه‌. ‌فه‌شه‌لی ئه‌و ده‌زگايه‌ ده‌ری ده‌خات كه‌ ره‌گ و ريشه‌ی گه‌نده‌لی زۆر ئالۆز و قوڵچه‌قيوه‌، چاره‌سه‌ره‌كه‌شی به‌ بريارێك و ته‌صريحێك و ده‌ستێوه‌ردانێكی رووكه‌شيی نايه‌ته‌ دی، به‌لكو پێويستی به‌ شۆرشێكی به‌رده‌وام هه‌يه‌، و شۆرشه‌كه‌ش ده‌بێ به‌ فيعلی له‌ سه‌ره‌وه‌ به‌ره‌وخوار بێ (نه‌ك به‌ پێچه‌وانه‌وه‌) وپێويسته‌ مه‌كته‌بی سياسيش له‌ ده‌ستوه‌ردان و گۆرانكاريدا بێ به‌ش نه‌بێ. ئه‌وه‌ نيوه‌ی يه‌كه‌می پرۆژه‌ی پاكسازی و چاكسازی و په‌يمانه‌كانی سه‌ركردايه‌تی بوو. دياره‌ ئه‌ونيوه‌يان ده‌بێته‌ مێژوو.

شانبه‌شانی دامه‌زرانی ده‌زگای لێپرسينه‌وه‌، په‌يمانی ريفۆرم و نوێكردنه‌وه‌ی رێكخراوه‌كه‌ درا. له‌دوای گفتو گۆ و مشتومرێكی تێر و ته‌سه‌ل، مه‌كته‌بی سياسی- پرۆژه‌يه‌كی له‌ ئامێزگرت، كه‌ناسرا به‌ "پرۆژه‌كه‌ی كاك نه‌وشيروان". پوخته‌ی پرۆژه‌كه‌ش بريتيه‌ له‌ رێكخستنه‌وه‌ی مه‌كته‌بی رێكخستن و هه‌لبژاردنه‌وه‌ی ئه‌ندامه‌ كارگێره‌كانی خواره‌وه‌، له‌ پۆل و كه‌رت و كۆميته‌وه‌هه‌تا ده‌گاته‌ ئاستی مه‌سئول مه‌لبه‌نده‌كان. ئه‌وه‌ش به‌مه‌به‌ستی گونجاندنی يه‌كه‌ رێكخراوه‌ييه‌كانی يه‌كێتیه‌ له‌گه‌ل سيسته‌می هه‌لبژاردن و سيسته‌می ديموكراسی سه‌رده‌م. دياريشه‌ كه‌‌ سووديان له‌ پرۆژه‌ جياجياكانی تريش وه‌رگرتووه‌، كه‌ يه‌ك له‌وانه‌ پرۆژه‌يه‌كی پێشياركراوه‌ له‌ لايه‌ن به‌نده‌وه‌ (٢). لايه‌نی هه‌ره‌ پۆزه‌تيڤی پرۆژه‌‌ ئاوێته‌كه‌ی كاك نه‌وشيروان ئه‌وه‌يه‌‌‌ كه‌ له‌ بنه‌ره‌ته‌وه‌ هه‌يكه‌لی يه‌كێتی له‌ پرۆسه‌يه‌كی ديموكراسیدا (به‌هه‌لبژاردن) داده‌رێژێته‌وه‌. ئه‌وه‌ش، هيچ نه‌بێ (ئه‌گه‌رله‌رواله‌ت و ‌سه‌ر كاغه‌زيش بێ) شه‌رعيه‌ت ده‌داته‌ رێكخراوه‌كه‌ و كارگێره‌كانی مه‌لبه‌ند و كۆميته‌كان. لايه‌نی هه‌ره‌ نێگه‌تيڤی پرۆژه‌كه‌ ئه‌وه‌يه‌ هه‌لبژاردنه‌كه‌ له‌ ئاستی مه‌لبه‌نده‌كانه‌وه‌ كۆتايی دێت و ئه‌ندامانی سه‌ركردايه‌تی و مه‌كته‌بی سياسی (سه‌رچاوه‌ سه‌ره‌كيه‌كه‌ی گيروگرفته‌كان) ناگريته‌وه‌. هه‌روه‌ك ئاراس محه‌مه‌د تۆفيق نووسيويه‌تی: "ئاو له‌ سه‌رچاوه‌وه‌ لێله‌"... و... "ئه‌وه‌ى ئيَستا مه‌كته‌‌بى سياسى ده‌يكات جگه‌ له‌ سياسه‌تى پينه‌ و په‌رۆ و مه‌شغول كردنی رای گشتی هێچ ده‌لاله‌تێكی تری نيه‌، له‌ هه‌مان كاتدا ئه‌وه‌ی له‌ ئيستاشدا ده‌يكه‌ن سه‌باره‌ت به‌ مه‌كته‌بی رێكخستن كاری ئه‌وان نيه‌، ئه‌وه‌ ده‌ستكاری كردنی په‌يره‌وی ناوخۆيه‌ و بريارێكی له‌وجۆره‌ش پێويسته‌ له‌ كۆنگره‌دا يه‌كلا بكرێته‌وه‌" (۳).

پايزی هه‌لبژاردن

هه‌لبه‌ت پرۆسه‌ی هه‌لبژاردن له‌ رۆژگاری ئيمرۆدا مه‌ترسی هه‌يه‌ و به‌لای هه‌ندێك سه‌ركرده‌وه‌ دوورنيه‌ ته‌قينه‌وه‌ی له‌دوا بێت. به‌داخه‌وه‌، كه‌لتووری هه‌لبژاردن له‌ كوردستان بريتيه‌ له‌ ديارده‌ی ليست و ليستكاری و ته‌زويربازی و شه‌ری ئه‌عساب و هێرشی تێكده‌ری ئيعلامی. نمونه‌ی تازه‌و زيندووش زۆرن، هه‌روه‌ك هه‌لبژاردنه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پاريزگاكان و په‌رله‌مانی كوردستان و عیراق. له‌ ناو يه‌كێتيشدا، به‌هۆی ته‌كه‌تولبازی و ناوچه‌گه‌رێتی، هه‌مان كه‌لتور (به‌لام به‌ ته‌وژم و گوشارێكی چڕتر) په‌يره‌وی كراوه‌. بێجگه‌ له‌ شه‌ره‌ ليسته ‌و شه‌ره‌ ته‌زوير، ئيمرۆ شه‌ره‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ تايبه‌تيه‌كانيش زال بوه‌ به‌سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندی گشتی رێكخراوه‌كه‌. بۆيه‌ش، ترسی گه‌وره‌ی هه‌ندێ لايه‌ن ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ره‌نگه‌ تاوله‌رزی هه‌ڵبژاردن، كاديرو سه‌ركرده‌كانی يه‌كێتی له‌ قه‌يرانێكه‌وه‌ بگوازێته‌وه‌ بۆ قه‌يرانێكی تر. بۆيه‌ش ئه‌و لايه‌نانه‌ پێشنيازی ئه‌وه‌يان كرد كه‌ باشتره‌ مه‌رحه‌له‌يه‌كی ئينتيقالی هه‌بێ پێش هه‌لبژاردن و به‌ر له‌ كۆنفرانسی گشتی. به‌گوێره‌ی ئه‌و پێشنيازه‌، ده‌كرێ له‌و مه‌رحه‌له‌ ناوه‌نديه‌دا نوخبه‌يه‌كی ده‌ستنيشانكراو (نه‌ك هه‌ڵبژاردراو) يه‌كێتی بگوازنه‌وه‌ مه‌رحه‌له‌ی هه‌لبژاردن. ئه‌و پێشنيازه‌ش لايه‌نی پۆزه‌تيڤ و نێگه‌تيڤی خۆی هه‌يه‌ و گيروگرفتی خۆی پێوه‌يه‌. به‌لام فاكته‌ری حه‌سم كردن له‌نێوان بۆچوونه‌كان بريتي بوو‌ له‌ برياری سكرتێری گشتی. ئه‌ويش به‌خێرايی و به‌بێ دوودلی، هه‌رله‌سه‌ره‌تاوه‌ پرۆژه‌ ئاويته‌كه‌ و پرۆسه‌ی هه‌لبژاردنی له‌ئامێز گرت.

ئيتر، كه‌مپه‌ينی هه‌لبژاردن جۆشی وه‌رگرت به‌رله‌وه‌ی كه‌ بير له‌وورده‌كاريه‌كان كرابێته‌وه‌‌، وه‌يان راو ره‌زامه‌ندی كاديران مسۆگه‌ر كرابێت. دياره‌ ره‌چاوی ئه‌وه‌ نه‌كرابوو كه‌وا به‌رژه‌وه‌ندی ئابووری و سياسی و كۆمه‌لايه‌تی كاديرانی يه‌كێتی راسته‌وخۆ به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ پۆسته‌ حيزبيه‌كانيان، وه سه‌رئه‌نجامی ئه‌و هه‌لبژاردنه‌ مه‌ترسی له‌ده‌ستدانی ده‌سه‌لات و ژينگه‌ی پێوه‌ به‌ستراوه‌. بۆيه‌ش، موفاجه‌ئه‌ نه‌بوو كه‌ جموجۆلی به‌رهه‌لستی له‌ نێو ريزه‌كانی يه‌كێتی له‌ ناوچه‌ جياجياكاندا په‌يدا بوو. له‌لايه‌كه‌وه‌ كه‌مپه‌ينی هه‌لبژاردن تاوی ده‌سه‌ندو هه‌ر كوتله‌يه‌ی ئه‌سپی تاوده‌دا و خۆی بۆشه‌ری ليستكاری ئاماده‌ ده‌كرد. هه‌لبه‌ت له‌و ته‌رزه‌ رۆژه‌شدا بازاری وه‌لاء كرين و فرۆشتن و ته‌وه‌توری ئه‌عساب ده‌گاته‌ ئه‌وپه‌ری. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، ده‌يان كاديری‌ ناوچه‌ جياجياكان‌ له‌ دژی پرۆسه‌كه‌، وه‌يان له‌ دژی چۆنێتی ئه‌نجامدانی پرۆسه‌كه‌، نامه‌ی چاوسوركردنه‌وه‌يان به‌ كراوه‌يی بلاو كرده‌وه‌. دياربوو نامه‌كان كاريگه‌ری خۆيان هه‌بوو و خه‌ريك بوو پرۆسه‌ی هه‌لبژاردنه‌كان سه‌بر بكه‌نه‌وه‌. به‌وجۆره‌ ده‌نگۆی ئه‌وه‌ په‌يدا بوو كه‌ ره‌نگه‌‌ پرۆسه‌كه‌ هه‌لبپه‌سێردرێ بۆ خاتری پاراستنی باری ئێستا و به‌چاوه‌رێی ئاينده‌يه‌كی ئارامتر‌. ئه‌وه‌ش هه‌لبه‌ت ده‌بێته‌‌ مايه‌ی ساردی ‌و ئيحبات وخه‌يبه‌ت ئه‌مه‌لی ئه‌و سه‌ركرده‌و كاديرانه‌ی كه‌ داوای هه‌لبژاردن ده‌كه‌ن. جا له‌ ئاينده‌يه‌كی نزيكدا به‌ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ ئايا پرۆسه‌ی هه‌لبژاردن ئه‌نجام ده‌درێ یان نا، وه‌ ئايا به‌رهه‌مه‌كه‌ی ئومێدی تازه‌سازی و ريفۆرمی پێوه‌ ده‌بێ، وه‌يان ديسانه‌وه‌ ته‌جسيدی ته‌كه‌تولات و جه‌وسه‌رگه‌ری و ناوچه‌گه‌رێتی ده‌كات، و به‌رده‌وامێتی ده‌دا به‌ هه‌مان قه‌يرانی يه‌كێتی.

حه‌لی وه‌سه‌ت: پلينيۆم

هه‌لبه‌ت، ته‌نيا سه‌رچاوه‌ی شه‌‌رعيه‌ت بۆ سه‌ركردايه‌تی هه‌موو رێكخراوێك بريتيه‌ له‌ ده‌نگی كۆنگره‌. له‌كۆنگره‌ی داهاتووی يه‌كێتيدا ده‌بێ شۆرشی راسته‌قينه‌ی گۆرانكاری رووبدات و رێكخراوه‌كه‌ خۆی له‌ بنه‌ره‌ته‌وه‌ تازه‌بكاته‌وه‌. ئاشكرايه‌ كه‌ كۆنگره‌ كاتی ده‌وێ و ئاماده‌باشی ده‌وێ. له‌ونێوانه‌شدا، ده‌بێ بريارێك له‌سه‌ر قۆناغی گواستنه‌وه‌ بدرێ. واته‌ له‌ نێوان ئێستا و كۆنگره‌دا. يه‌كێتى له‌ دووڕيانى ئه‌نجام دانى كۆنگره‌ و قۆناغى گواستنه‌وه‌دا ده‌بێت به‌ زووترين كات خۆى ساغ بكاته‌وه. ئه‌نجام دانى كۆنگره‌ و هه‌لَبژاردنى نێو ئۆرگانه‌كان وه‌ك پێشتريش باسم كرد ڕه‌نگه‌ ته‌قينه‌وه‌ و ئالَۆزى زياترى لێبكه‌وێته‌وه. هه‌رچى مه‌سه‌له‌ى قۆناغى گواستنه‌وه‌شه‌ ڕه‌نگه‌ ئيشكاليه‌تى نه‌بوونى ده‌سته‌لاَت و شه‌رعيه‌تى بۆ دروست ببێت، بۆيه‌ باشترين هه‌نگاو له‌م حالَته‌دا به‌ ڕاى من سازدانى پلينيۆمه. پلينێوم ده‌توانێت هيچ نه‌بێت قوتبه‌كان له‌ ده‌ورى خالَه‌ چاره‌نووس سازه‌كان كۆبكاته‌وه‌ و ميكانيزمێكى گونجاويش بێت بۆ لێكنزيك بوونه‌وه‌ى بير و ڕاجياوازه‌كان و ئاماده‌كاريش بێت بۆ كۆنگره‌ى گشتى. پلينيۆم ده‌توانێت ده‌سته‌يه‌ك راسپێرێت كه‌ له‌به‌ر ڕۆشنايى ئه‌نجام و بڕيار و ڕاسپارده‌كانى پلينيۆم دا يه‌كێتى به‌ره‌و ئارامى و جێگيرى سياسى و ڕيكخراوه‌يى به‌رێت.

سكرتێر له‌ نێوان دوو ئاگر

ئه‌و بابه‌تانه‌، ئيمرۆ مه‌وزوعی هه‌مو مه‌جليس و ديوه‌خانێكن. خه‌لك كه‌وتۆنه‌ته‌ شكه‌وه‌، له‌ توانا و نيه‌تی سه‌ركرده‌كان بۆ چاره‌سه‌ر كردنی گيرو گرفته‌كانی ناو يه‌كێتی. خۆ ئه‌گه‌ر ئه‌و كه‌مپه‌ينه‌ی چاكسازی به‌ته‌واوی مۆری فه‌شه‌لی پێوه‌ بنوسێ، جاله‌به‌ر هه‌رهۆيه‌ك بێ، ئه‌وا خه‌لك ئه‌مه‌ل بڕاو ده‌بن و بروايان به‌ هه‌وله‌كانی دوارۆژيشه‌وه‌ نامێنی. ئيمرۆ مه‌كته‌بی سياسی له‌ وه‌زعێكی ته‌نزيمی وادايه‌ كه‌ مايه‌ی حه‌سوودی نيه‌ به‌ هيچ شێوه‌يه‌ك. له‌لايه‌كه‌وه‌، فشاری له‌سه‌ره‌ بۆ ته‌واو كردنی پرۆسه‌ی چاكسازی و ده‌بێ هه‌لبژاردن ئه‌نجام بدات، و له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، فشاری له‌سه‌ره كه‌ هه‌لبژاردن هه‌لپه‌سێرێ و رێگای ئه‌لته‌رنه‌تيڤ بۆ چاكسازی بدۆزيته‌وه‌. هه‌ر كامێكيان بكات، ره‌نگه‌ ببێته‌ مايه‌ی رازی كردنی لايه‌نێك له‌سه‌ر حيسابی لايه‌نه‌كه‌ی تر. خۆ له‌ به‌ر نه‌بوونی دلينايی و په‌يوه‌ندی و ئاماده‌يی موساوه‌مه‌ له‌ نێوان قوتبه‌كان، ره‌نگه‌ كوتله‌كانی ناو يه‌كێتی دووچاری ته‌وه‌تتور و به‌ره‌نگاريه‌تی ببن و وه‌زعه‌كه‌ ئالۆزتر بكه‌ن. به‌وه‌، تۆوێ ئينشيقاق، كه‌ ده‌مێكه‌ چاندراوه‌، سه‌رهه‌لده‌ينی و نه‌مام ده‌رده‌كات و ده‌گاته‌ پله‌ی حه‌تمی به‌رله‌وه‌ی كه‌س بتوانی سه‌ركوتی بكات.

دياره‌ كه‌ يه‌كێتی داره‌كی به‌ده‌سته‌وه‌يه‌ كه‌ هه‌ردووجه‌وسه‌ری پشكۆيه‌. ته‌واوی رێكخراوه‌كه‌، له‌سه‌ركرده‌وه‌وه‌ بۆ ئه‌ندامان و جه‌ماوه‌ره‌كه‌ی له‌ ئه‌شكه‌نجه‌دانه‌و چاوه‌رێی چارسه‌ر‌ن. كاديران و سه‌ركرده‌كان هه‌تاده‌گاته‌ ئه‌ندامانی مه‌كته‌بی سياسی له‌ واجيهه‌دانه‌و به‌باشی هه‌ست به‌ مه‌ترسی وه‌زعه‌كه‌ ده‌كه‌ن. هاوكات، به‌گوێره‌ی قسه‌ی كاديره‌ پێشكه‌وتوه‌كان، سكرتێری گشتی دووره‌وولاته‌ و بێ به‌شه‌‌ له‌ گه‌رمای جه‌بهه‌ی شه‌ری كوتله‌كان و ره‌نگه‌ به‌ پله‌ی پێويست هه‌ست خه‌ته‌ری وه‌زعه‌ نا‌‌كات. وه‌يان، هه‌ستی پێده‌كات به‌لام ئيهتيمامات و ئه‌وله‌وياتی ئه‌و جياوازه‌. زۆربه‌ی خه‌ون و تموحاته‌ كوردستانيه‌كانی هاتۆته‌دی و ئه‌وه‌ی ماوه‌ په‌يوه‌ندی به‌ خانه‌نشينيه‌وه‌ هه‌يه‌، وه‌يان به‌ شانۆی جيهانیه‌وه‌. جا له‌به‌ر هه‌ر هۆيه‌ك بێ، وادياره‌ كه‌ ئه‌وله‌يه‌تێكی زۆری نه‌داوه‌ به خێراكردنی پرۆسه‌ی چاكسازی‌‌. وه‌ك باسيشم كرد، هه‌تا ئه‌ويش قۆلی لێ هه‌لنه‌مالێ، به‌ ته‌ركيزه‌وه‌ قافله‌كه‌ لێنه‌خوری هه‌تا دۆزينه‌وه‌ی رێگای رزگاریی ، ئه‌وا قه‌يرانه‌كه‌ی يه‌كێتی سه‌ره‌وخوار هه‌ر‌ به‌رده‌وامه‌، هه‌تا رۆژی ته‌قينه‌وه‌.

ئه‌نجامی ته‌قينه‌وه‌

له‌دوای ته‌قينه‌وه‌، ئايا يه‌كێتی چی به‌سه‌ردێت؟ وه‌لامی پرسياره‌كه‌ ئاسانه‌و قورسيشه‌ له‌ هه‌مان كاتدا. وه‌لامه‌كه به‌ستراوه‌ته‌وه‌ به‌ برياری سكرتێری گشتی وه‌ به‌ مانه‌وه‌ی له‌سه‌ر شانۆكه‌. هه‌تا سكرتێر له‌ كاردا مابێ، ئه‌وا هه‌موو مونشه‌قێك زه‌ره‌رمه‌نده‌، نه‌ك ته‌نيا له‌به‌ر ناو و هه‌يبه‌ت و ئه‌زموونی شه‌خسی سكرتێری گشتی، به‌لكو له‌به‌ر مه‌سه‌له‌ی دارايی و كۆنترۆلی بودجه‌ی رێكخراوه‌كه‌ش‌. به‌بێی ئه‌و بودجه‌يه‌، دروستكردن و به‌رێوه‌بردن و سه‌رخستنی رێكخراوی مونشه‌ق مه‌حاله‌. به‌لام له‌دوای سكرتێری گشتی، ياريه‌كه‌ له‌ گۆره‌پانێكی تر و به‌ په‌يره‌وی ياسايه‌كی تر ده‌بێ. هه‌لبه‌ت، له‌دوای سالانی درێژی ته‌كه‌تولگه‌ری و ناوچه‌گه‌ری، سه‌رو سيمای چه‌قه‌كان و بڕگه‌كان و قه‌دو پۆپه‌كان ديارن. سه‌يره‌ كه‌وا ئيمرۆ جياوازی فيكری و فه‌لسه‌فی رۆلێكی ئه‌وتۆ نابينێ. فاكته‌ری ناوچه‌گه‌رێتی و كۆنترۆلكردنی بودجه‌ و به‌رژه‌وه‌ندی تابيه‌ت زۆرگرنگترن‌.

به‌وه‌، له‌سه‌ر بنه‌مای وه‌لائی جۆراوجۆر، رێكخراوه‌كه‌ به‌شێوه‌يه‌كی سه‌رتاسه‌ری ده‌بێته‌ دوو وه‌يان سێ رێكخراوی لێك دابراو، كه‌ هه‌ريه‌كه‌يان له‌سه‌ره‌تادا به‌ناوی يه‌كێتیه‌وه‌ كارده‌كات. ئه‌وه‌ش مانای ئه‌وه‌نيه‌ كه‌ سنوورو هێلی دابه‌شكه‌ری نێوان ئه‌و لايه‌نانه‌ ئاشكرا و‌ موتله‌قه. به‌لكو جيابوونه‌وه‌كان ‌ به‌ به‌رژه‌وه‌نديه‌ سياسی و ئابووری و كۆمه‌لايه‌تيه‌كانه‌وه‌ به‌ندن. بۆيه‌ش (هه‌روه‌ك ئێستا) په‌رينه‌و‌ه‌ و ئه‌مبه‌روئه‌وبه‌ر و جێكۆركێی وه‌لائه‌كان به‌هه‌ردوو ئيتيجاهدا به‌رده‌وام ده‌بێ. له‌ نێوان ئه‌و دوو يان سێ رێكخراوه‌شدا، ئه‌ندام و كاديرو جه‌ماوه‌رێكی زۆروزه‌وه‌ندی نارازيش هه‌ن كه‌ ئاماده‌ نابن بۆ ئه‌وه‌ی‌ بكه‌ونه‌ دوای هيچ كام له‌و كوتله‌ مونشه‌ققانه‌. ئه‌وانه‌ش سێ رێگه‌يان له‌پێشه‌. يه‌كێكيان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌ دڵشكاوی له‌مال دابنيشن و واز له‌ حيزبايه‌تی بهێنن، ئه‌وانه‌ش ره‌نگه‌ زۆربه‌ بن. رێگه‌ی دووهه‌ميان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ چه‌ند كاديرێكی ناوه‌ندی كه‌مناسراو، حيزبێكی نوێ دروست بكه‌ن دوور له‌ ميژوو و نه خۆشيه‌كانی يه‌كێتی. ئه‌و به‌شه‌ش كه‌مايه‌تی ده‌بن و سه‌رناكه‌ون له‌به‌ر كه‌مده‌رامه‌تيان و كه‌مباوه‌ڕی خه‌لك پێيان. رێگه‌ی سێهه‌م له‌پێش ئه‌ندام و كاديرانی يه‌كێتی ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌ تاك وه‌يان به‌ كۆمه‌ل بخزێنه‌ ناو ريزه‌كانی پارتی ديموكراتی كوردستان. ئه‌و رێگه‌يه‌ ره‌نگه‌ رێگه‌يه‌كی قه‌ره‌بالغ بێ. له‌و ماوه‌ی ئه‌وچه‌ند ساله‌ی رابووردوودا، كاديرو رۆشنبيرێكی زۆر هه‌ن كه‌ له‌ يه‌كێتی تۆراون و پڕبه‌دل حه‌ز ده‌كه‌ن وه‌لائيان بگۆرن و بچنه‌ ناو پارتيه‌وه‌، به‌لام له‌ شه‌رمه‌رووييان تا ئێستا كاری وايان نه‌كردوه‌. له‌هه‌ندێ سه‌ركرده‌ی يه‌كێتی بيستراوه‌ كه‌ ره‌نگه‌ رۆژێك بێت پارتی و يه‌كێتی تێكه‌ل ببن له‌ناو يه‌ك حيزبدا (له‌ واقيعدا مانای يه‌كێتی بتاوێته‌وه‌ له‌ناو پارتيدا). جێگه‌ی سه‌سورمانيش نيه‌ كه‌ پارتی ده‌مێكه‌ خۆی بۆ رۆژێكی ئه‌وها ئاماده‌ ده‌كات و ره‌نگه‌ له‌ئێستاوه‌ به‌ به‌رنامه‌ ئيش له‌سه‌ر راكێشانی ئه‌ندامانی يه‌كێتی بكات. گۆته‌ی ئه‌وه‌ هه‌يه‌ كه‌ پارتی كۆميته‌ی پێشوازیكردنی ئه‌وجۆره‌ خه‌لكه‌ی پێك هێناوه‌.

مه‌وقيفی پارتی

شايانی باسه‌ كه‌ پارتی هه‌رله‌ ئيمرۆوه‌ سوودی له‌ گێژاوكی يه‌كێتی بينيوه‌، له‌ هه‌ولێريش و سلێمانيش و به‌غداش. بۆ نموونه‌، له‌ ناو حكومه‌تی يه‌كگرتووی هه‌ولێر، وه‌زيره‌ سه‌ربه‌يه‌كێتيه‌كان، وه‌ك مێوان هه‌لسوكه‌وتيان له‌گه‌ل ده‌كرێ. له‌لايه‌كه‌وه‌ ده‌وره‌ دراون به‌ ستاف و مۆزه‌ف و ژيێرخانی سه‌ربه‌پارتی، وه‌ك بلێی وه‌زيره‌كان كرێچينه‌ له‌ وولاتێكی غه‌ريب. له‌ لايه‌كی تره‌وه‌، هه‌ست به‌ پالپشت و بوونی مه‌رجه‌عيه‌تی يه‌كێتی ناكه‌ن كه‌ كۆيان بكاته‌وه‌و رێره‌ويان دياری بكات، وه‌ك بلێی سه‌ربازی جه‌بهه‌ن به‌لام هێلی په‌يوه‌ندیان به‌ قياده‌يانه‌وه‌ نه‌ماوه‌. هه‌ريه‌ك له‌و وه‌زيرانه‌ به‌گوێره‌ی ئيجتيهادی شه‌خسی خۆی كارد ده‌كات و هه‌ست به‌ بوونی سه‌نه‌دی رێكخراوه‌كه‌ی ناكات. له‌و كاته‌دا، پارتی وه‌ك تاكه‌ شه‌خس هه‌لسوكه‌وتيان له‌گه‌ل ده‌كات. پشتگيری له‌هه‌ندێكيان و ڕكابه‌ری هه‌ندێكی تريان ده‌كات. جا وه‌زعی وه‌زيری يه‌كێتیی ئه‌وه‌يه‌ به‌رله‌وه‌ی كه‌ يه‌كتێی ئينشيقاق بكات ، ئه‌دی ئه‌و رۆژه‌ی كه‌ يه‌كێتی هه‌لده‌وه‌شێته‌وه‌ كێ پاريزه‌ری وه‌زيره‌كانه‌‌. له‌ واقيعدا، شێتك نامێنێ پێی بلێين حكومه‌تی يه‌كگرتووی هه‌رێم، به‌لكو ته‌نيا حكومه‌تی پارتی هه‌رێم كه‌ ده‌بێته‌ ته‌نيا ده‌سه‌لاتداری سه‌رتاپای كوردستانی باشور به‌ بێ مونازيع.

براوه‌ و دۆراو‌

له‌ حاله‌تی ئينشيقاق و هه‌لوه‌شانی يه‌كێتی، له‌مسته‌وای تاكه‌كه‌س، براوه‌و دۆڕاو په‌يدا ده‌بن، به‌لام له‌ ئاستی كۆمه‌ل و كوتله‌، هه‌موو لايه‌نێكيان دۆڕاو ده‌بن. ئينشيقاق له‌ مه‌كته‌بی سياسيه‌وه‌ ده‌ست پێده‌كات. سه‌ركرده‌ دياره‌كانی ناو مه‌كته‌بی سياسی يه‌كێتی، هه‌ريه‌كه‌يان كۆمه‌لێك له‌ كاديرو رۆشنبير و پێشمه‌رگه‌ و جه‌ماوه‌ر له‌گه‌ل خۆی ده‌بات. هه‌لبه‌ت شله‌ژانێكی بێ پايان ده‌كه‌ويته‌ ناو بازاری شار و شارۆچكه‌كان و نائارامی په‌يدا ده‌بێ له‌ ته‌واوی ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌لاتی يه‌كێتی. له‌و كاته‌شدا ترسی هه‌ره‌گه‌وره‌ی هه‌موو لايه‌ك له‌ ئه‌گه‌ری براكوژیدا ده‌بێت. ئه‌زموونی كوردستان زۆر تاله‌ له‌و رووه‌وه‌. له‌گه‌ل هه‌ر براكوژيه‌كدا ڕوباری خوێنرێژی له‌بن نايه‌ت و ده‌ستكه‌وته‌كانمان راده‌ماڵی و بنه‌مای وولات هه‌لده‌ته‌كێنی. ئه‌وه‌نده‌ی له‌ شه‌ری براكوژی نه‌وه‌ده‌كان قوربانی و زه‌ره‌رمان لێكه‌وت، له‌ هێچ شه‌رێكی به‌رامبه‌ر دوژمن ئه‌وه‌نده‌ زه‌ره‌رمان لێنه‌كه‌وتوه‌.‌ ‌ شكستهێنان له‌ شه‌ری دوژمن عه‌زمی ميلله‌ت به‌هێز ده‌كات و ريزه‌كانی يه‌كده‌خات. هه‌رچی براكوژيه‌، ووره‌ داده‌به‌زێنی، هه‌ناوده‌پسێنی و خێزان له‌ت ده‌كات. شه‌رمه‌زاريش به‌رامبه‌ر ميلله‌ت و ميژووش له‌ولا بوه‌ستێ. ميلله‌ت هه‌رده‌م شانازی به‌و قوربانيانه‌ ده‌كات كه‌ له‌ به‌رامبه‌ر دوژمن ده‌يدا به‌لام شه‌رمی به‌وانه‌يه‌ی كه‌ له‌ براكوژيدا لێيده‌روا‌. له‌ناو ئێمه‌ی كورديش، ئه‌وه‌نده‌‌ی برا له‌راست براكه‌ی دڕنده‌و ئازايه‌، قه‌ت ئه‌وه‌نده‌ دڕنده‌و ئازا‌ نيه‌ له‌راست دوژمنی كورد. ئه‌وه‌نده‌ی كورد له‌ به‌رامبه‌ر دوژمن ئاماده‌ی داهێنان وته‌نازول و موساوه‌مه‌يه‌، ئه‌گه‌ر نيو ئه‌وه‌نده‌ له‌به‌رامبه‌ر يه‌كتری نه‌رم باينايه‌، بناغه‌ی وولاتمان باشتر داده‌كوتا و حالی وولاتمان زۆر له‌پێشتر ده‌بوو.

ته‌رتيبی مال و ئاينده‌ی كوردستان

هه‌ربۆيه‌ش ئيمه‌ی رۆشنبيری بێلايه‌نی ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌لات و باقی جه‌ماوه‌ر له‌ ئه‌گه‌ری براكوژی تۆقيوين‌. په‌يام و بانگه‌وازده‌نێرین بۆ سه‌ركرده‌ی دوو حيزبه‌ ده‌سه‌لاتداره‌كانی كوردستان، به‌و ئومێده‌ی كه‌ دووربين بن و به‌رژه‌وه‌ندی چاره‌نووسی وولات له‌سه‌رووی به‌رژه‌وه‌نديه‌ تايبه‌ته‌كانه‌وه‌ دابنێن ئيمرۆ بۆ كورد زۆر زه‌ره‌ره‌ كه‌ يه‌كێتی وه‌يان پارتی ته‌ركيزی نه‌مێنێ، له‌قه‌يراندابێ وه‌يان له‌ گۆره‌پاندا نه‌مێنی. هه‌ردوكيان رۆلی سياسی و ئيداری و ئابووری و عه‌سكه‌ری و ئاساييشی سه‌ره‌كی ده‌بينن. له‌راست باری شلۆقی به‌غدا و هه‌ره‌شه‌ی تيرۆريزمدا، هه‌ردوولايه‌ن ده‌بێ هه‌رده‌م له‌ ئاماده‌باشيدابن. حيزبی بچوك و كه‌مده‌سه‌لات توانای حوكمرانی و به‌ره‌نگاری هه‌ره‌شه‌ چاره‌نووسيه‌كانی پێناكرێ. هه‌روه‌ك له‌پێشه‌كيدا باسم كرد، به‌رای من، سالی ٢٠٠٧و ٢٠٠٨، دوو سالی پر له‌ رووداوی چاره‌نووسی ده‌بێ بۆ دوارۆژی نه‌ته‌وه‌كه‌مان. بوو نی دوو حيزبی بالاده‌ستی وه‌ك پارتی و يه‌كێتی پێكه‌وه‌ زه‌رووره‌تن بۆ سه‌ركه‌وتنمان. به‌لام ده‌بێت هه‌ردوكيان مه‌سئول بن و له‌ ئاستی روداودابن.

له‌دوای شه‌ری كوێت و كۆچره‌وی ١۹۹١، بارو دۆخێكی دڵته‌زێن- به‌لام له‌بار- هاته‌كايه‌وه‌ كه‌ مێژوو و چاره‌نووسی ميلله‌ته‌كه‌مانی وه‌رچه‌رخاند. بێ ئه‌وه‌ی كه‌ سه‌ركرده‌ی كورد موباده‌ره‌يه‌كی ئه‌وتۆی له‌ده‌ست بێ، باری كورد ١٨٠ پله‌ وه‌رسوورا. سالی ١۹۹٢، له‌دوای هه‌لبژاردنی يه‌كه‌م په‌رله‌مان و يه‌كه‌م حكومه‌تی كوردستان، به‌ردی يه‌كه‌می بناغه‌ی ده‌وله‌تی كوردستان دانرا. گرنگترين ده‌ستكه‌وتی ئه‌وسا ئه‌وه‌بوو كه‌ بۆ يه‌كه‌مجار له‌ مێژوو ميلله‌تمان - له‌ به‌ر چاوی دوژمنه‌ دێرينه‌كان و به‌ ره‌زامه‌ندی زلهێزه‌ جيهانيه‌كان- كوردی باشور چاره‌نووسی خۆی دياريده‌كرد، و له‌ خه‌باتی شاخه‌وه‌ گواستيه‌وه‌ بۆ خه‌باتی وولاتسازی. ئێمه‌ش وه‌ك ميلله‌ت و وه‌ك‌ رۆشنبيرانی كورد ی‌ ده‌ره‌وه‌ی حيزبه‌كان هه‌رده‌م پالپشتی حيزبه‌كان بوين له‌ پرۆسه‌كه‌، به‌لام له‌ترسدابووين و ده‌ستمان له‌سه‌ر دڵمان بوو. ئومێده‌واربوين كه‌ دوو حيزبه گه‌وره‌كه‌ی كوردستان، يه‌كێتی و پارتی، له‌ ئاستی مه‌سئوليه‌تدا بن و وه‌ك پێشره‌وی پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆيی هه‌لسوكه‌وت بكه‌ن و به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی ميلله‌ت له‌ پێشه‌وه‌ی ململانێيه‌كه‌يان دا بنێن. ترسه‌كانيشمان له‌ جێگه‌ی خۆی بوو. هێشتا حكومه‌تی هه‌ولێر ساوا بوو، براكوژيی هاته‌ كايه‌وه‌و خه‌ريك بوو له‌ بناغه‌‌وه‌ خه‌ونه‌كانمان و بنه‌مای كوردستانی ئازادمان هه‌لته‌كێنی. خۆشبه‌ختانه‌، ئاشتی له‌سه‌ر يه‌كێتی و پارتی فه‌رزكرا، و ئه‌گه‌رله‌به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مريكادا نه‌بوايه‌ (كه‌وا‌ ناوچه‌ رزگار كراوه‌كانمان به‌ رزگاركراوی بمێنێته‌وه) ئه‌وا كيان و ته‌جروبه‌ مێژووييه‌كه‌مان ده‌بوه ميژوو.

بۆيه‌ش، ناتوانين سوپاسی يه‌كێتی و پارتی بكه‌ين بۆ هه‌لسوكه‌وتيان له‌ نيوه‌ی دووه‌می نه‌وه‌ده‌كان. به‌لام، ده‌توانين سوپاسيان بكه‌ين بۆ خۆ زه‌بت كردنيان له‌ نيوه‌ی يه‌كه‌می دووهه‌زاره‌كان (له‌ژێر فشاری ئه‌مريكا). هه‌ردوولايه‌ن توانيان له‌رووكه‌شدا جياوازيه‌كانيان تۆزقالێك كه‌م بكه‌نه‌وه‌ و ئاگری براكوژی كپ بكه‌نه‌وه‌و به‌رژه‌وه‌ندی به‌رزی نه‌ته‌وه‌كه‌مان بخه‌نه‌ به‌رچاويانه‌وه‌. ئه‌گه‌رچی له‌هه‌موو بوارێكدا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون، به‌لام سه‌لمانديان كه‌ ئه‌گه‌ر ئه‌و دوو حيزبه‌ ده‌سه‌لاتداره‌ی كوردستانی باشوور ته‌با بن، ئه‌وا له‌سه‌رتاپای عیراقدا ده‌ستكه‌وتيان ده‌بێ و زلهێزه‌ ناوچه‌ييه‌كان، و بگره‌ جيهانيه‌كان، حيسابی قولتريان بۆ ده‌كه‌ن. به‌لگه‌ش بۆ ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ زۆرن. بۆ نموونه‌ پاراستنی فيدراليه‌تی كوردستان، مسۆگه‌ر كردنی بودجه‌ی دياريكراو، چه‌سپاندنی مافه‌كانمان له‌ ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی عيراق، مسۆگه‌ر كردنی چه‌ندين پۆستی سيادی له به‌غدا، وه په‌يدا كردنی وه‌لائی ئه‌مريكی و به‌ريتانی بۆ كوردستان و ده‌يان شتی تريش. ده‌بێ له‌بيريشمان نه‌چێ كه‌ ناشێ بلێين ته‌واوی ئه‌وده‌ستكه‌وتانه‌ به‌ هۆی زيره‌كی و حه‌كيمی سه‌ركرده‌ی كورد بوه‌، به‌لكو به‌پله‌ی يه‌كه‌م ده‌ستكه‌وتی ته‌بايی كورد و ناته‌بايي عه‌ره‌ب بووه‌. د‌ه‌ستكه‌وتن به‌ خستنه‌به‌ری، واته‌ به‌ ناراسته‌وخۆيی به‌ هۆی زيادبوونی ته‌وژمی تيرۆريستانی وه‌ك زه‌رقاوی، نامه‌سئوليی پارته‌ توندره‌وه‌ عه‌ره‌به‌ سووننه‌ و شيعه‌كان. هه‌روه‌ها به‌هۆی هه‌له‌ مێژووييه‌كانی ده‌وله‌ته‌ دراوسێكانی وه‌ك توركيا و سوريا و ئێران بوو. ئه‌وانه‌، ‌ به‌بێ ئه‌وه‌ بيانه‌وێ، بارێكی زۆر له‌باريان بۆ كورد ره‌خساند‌، به‌جۆرێك كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌مريكادابوو گرنكی به‌ كورد بدات و كيانه‌كه‌ی بپارێزێ و رۆژله‌دوای رۆژ له‌ سه‌ربه‌خۆيی نزيكی بكاته‌وه‌. ئيمرۆش، رۆژی ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ته‌بايی كورده‌ پته‌وتر بێ و سه‌ركرده‌ی كورد ئاماده‌بێ، حيكمه‌ت به‌كار بهێنێ، له‌ مسته‌وای مه‌سئوليه‌ته‌وه‌ له‌ شانۆی نێو ده‌وله‌تيدا ته‌ركيزی هه‌بێ. شايانی باسيشه‌ كه‌ ئه‌وه‌ به‌س نيه‌ كه‌وا براكوژی نه‌مێنێ، به‌لكو پێويسته‌ دوو حيزبه‌كه‌، هه‌ريه‌كه‌يان له‌ لای خۆيه‌وه‌ پێكهاته‌كه‌ی له‌ ناوه‌رۆكدا به‌ ديموكراسيه‌ت پته‌و و به‌توانا بكات . چونكه‌ ته‌حه‌دداكانی رۆژگاری ئاينده‌ ره‌نگه‌ زۆر ترسناك بن و كورديش پێويستی به‌ هه‌ردوو حيزب هه‌يه‌ كه‌ به‌ تواناوه‌ به‌ره‌نگاری ته‌حه‌دداكانه‌وه‌ ببێته‌وه‌، و ده‌ستوورێكی ديموكراسی په‌يره‌وی بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی به‌زه‌بره‌وه‌ و به‌ هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ل دونيای پێشكه‌وتوودا پێشره‌وی پرۆسه‌ی دامه‌زراندنی ده‌وله‌تی كوردی بكه‌ن. پرسياری مه‌زن ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا يه‌كێتی و پارتی ئاماده‌ن بۆ ته‌حه‌دداكان؟ ئايا ئه‌و دوو حيزبه ده‌سه‌لاتداره‌‌ بايی ئه‌وه‌نده‌يان كردوه‌ كه‌ رێگه‌ نه‌ده‌ن ململانێيه‌كه‌ی نێوانيان ببێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ فرسه‌ته‌كه‌مان له‌ده‌ست بچێ؟

ئاماده‌باشی يه‌كێتی و پارتی و ته‌حه‌ددايه‌ چاره‌نووسيه‌كان

وه‌لام بۆ هه‌ردوو پرسياره‌، له‌ئاستی به‌غدا، (به‌لێ) يه‌. به‌لام له‌ ئاستی كوردستان و جيهاندا، (نه‌خێر)ه‌. بۆنمونه‌: ململانێی نێوان پارتی و يه‌كێتی له‌ ناوچه‌ رزگارنه‌كراوه‌كانی وه‌ك كه‌ركوكدا له‌ ئاستێكی تێكده‌ردايه‌. گه‌نده‌لی ناو ئيداره‌ی هه‌ردوولايان هه‌تا ئێستا له‌ ئاستێكی ترسناكدايه‌. هه‌ردوولايه‌ن ميلله‌ت و جه‌ماوه‌ره‌ ته‌قليديه‌كه‌ی خۆيانيان تۆراندوه‌ و خه‌لكيا تووشی ئيحبات و خه‌يبه‌ت كردوه‌. ئه‌وه‌تا نه‌مانى ته‌ركيز و فه‌وزاى سياسى و گه‌نده‌لَى ناوچه‌كانى ژێر ده‌سته‌لاَتى يه‌كێتى بووه‌ مايه‌ى خۆپيشاندانه‌كانى ئه‌م دواييه‌تى سلێمانى و كه‌لار و ده‌ربه‌نديخان و پشده‌ر و شاره‌زوور و دوا جار له‌ سايه‌ى نه‌مانى زمانى گفت و گۆدا پێكدا هه‌لَپرژان و توند و تيژى لێكه‌وته‌وه‌.

پرۆسه‌ پيرۆزه‌كه‌ی يه‌كگرتنه‌وه‌ی ئيداره‌ی هه‌ردوولاشيان پره‌ له‌ گيروگرفتی ته‌كنيكی و ستراتيژی، كه‌ هێشتا له‌ژێر تاقی كردنه‌وه‌ی خولی يه‌كه‌مدايه‌. له‌ونه‌ش گرنگتر، جياوازيه‌كی مه‌زن هه‌يه‌ له‌ نێوان دوو حيزبه‌كه‌ و ناكرێ هه‌ردوكيان به‌يه‌ك ميزان بپێورێن. ته‌نانه‌ت، ته‌ركيزی پارتی و يه‌كێتی له‌ پرۆسه‌ی يه‌كگرتنه‌وه‌ و له‌ لۆبی كردنی جيهانی بۆ دوه‌له‌تسازی له‌ يه‌ك ئاستدا نيه‌، و پارتی له‌ دۆلێكه‌ و يه‌كێتی له‌ دۆلێكی تر.

ئيمرۆ پارتی و سه‌ركردايه‌تيه‌كه‌ی، دياره‌ كه‌ ئاماده‌ن بۆ جه‌وله‌ی ئاينده‌ی پرۆسه‌ی سه‌ربه‌خۆيی كوردستان. كه‌له‌ ده‌ره‌وه‌ حوكم له‌سه‌ر جموجۆليان ده‌ده‌م، نيشانه‌ی ئه‌وه‌يان پێوه‌ ده‌بينم كه‌ ‌ته‌ركيزيان هه‌يه‌ و له‌مسته‌وای رووداوه‌كاندا به‌به‌رنامه‌ كاری لۆبی نێو ده‌وله‌تی ده‌كه‌ن. مه‌ركه‌زيه‌‌ته‌ زاله‌كه‌ی ناو پارتی بوه‌ته‌ ديارده‌يه‌كی سوودبه‌خش بۆ حيزبه‌كه‌ش و بۆ بردنه‌‌وه‌ی شه‌ری جه‌بهه‌ی سياسی عيراقيش. شايانی باسيشه‌ كه‌ سه‌رۆكی هه‌رێم و سه‌رۆكوه‌زيرانی حكومه‌تی يه‌كگرتوو، زۆر جيددينه‌ له مه‌سه‌له‌ی‌ دامه‌زراندنی موئه‌سسه‌سه‌كانی حوكمرانی و راكيشانی خه‌لكی پسپۆر بۆ كار كردن له‌ناو ئه‌و پرۆسه‌يه‌. له‌وه‌شدا، ئه‌ركی سه‌رشانی هه‌موو لايه‌كمانه‌ كه‌ به‌ دلسۆزيه‌وه‌ پشتگيریان لێبكه‌ين. ئاشكراشه‌ كه‌ پارتی دلنيايه‌ له‌ ئاينده‌ی خۆی و سه‌روه‌تی و به‌رده‌وامێتی ده‌سه‌لاتی به‌سه‌ر به‌شێك (يان ته‌واوی) كوردستانی باشور. بۆيه‌ش، پارتی زياتر به‌ره‌وپيری يه‌كگرتنه‌وه‌ی ئيداره‌ و حوكمه‌ته‌وه‌ دێت. هه‌لسوكه‌وت و گفته‌كان و هه‌وله‌كانی سه‌رۆكی هه‌رێم بۆ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خه‌لكانی كوردستانی باشوور (به‌تايبه‌تی هی ديوی ژێر ده‌سه‌لاتی يه‌كێتی) دلنيا بكات و رايانكێشێت بو ئه‌وه‌ی قه‌بوولی بكه‌ن به‌ سه‌رۆكێكی سروشتی و شه‌رعی هه‌موولايه‌ك و ره‌چاوی بكه‌ن وه‌ك زامينكه‌ری دوارۆژی كورد. زياتريش له‌وه‌، سه‌رۆكی هه‌رێم نه‌ك ته‌نها ده‌يه‌وێ به‌ موسته‌هه‌قيی و به‌ شێوه‌يه‌كی جه‌ماوه‌ری ببێته‌ سه‌رۆكی ته‌واوی كوردستانی باشور، به‌لكو به‌و نيازه‌ی به‌رده‌واميش بێ له‌ هه‌لگرتنی ئالاكه‌و پركردنه‌وه‌ی ئه‌و رۆله‌. واته‌، نه‌ك ته‌نها سه‌رۆكی كوردستانی باشور بێ بۆ ئه‌و چوار ساله‌ی كه‌ مام جه‌لال تاله‌بانی له‌ به‌غدا سه‌رۆكی كۆماره‌، به‌ڵكو بۆ مه‌به‌ستی هه‌تاسه‌رمانه‌وه‌ی له‌و پۆسته‌، به‌ شێوه‌يه‌كی ئه‌به‌دی و ويراسی.

مانه‌وه‌ی يه‌كێتی و پارتی وه‌ك دوو هێزی كاريگه‌ری ديموكراسی به‌رامبه‌ر به‌يه‌ك ته‌نيا رێگره‌ له‌دامه‌زرانی ‌ ده‌وله‌تی تاكه‌ حيزبی (پارتی يان يه‌كێتی) له‌ كوردستانی باشور. هه‌ركاتێك، يه‌كێك له‌و لايه‌نانه‌ لاواز ببێ و نه‌مێنی، ئه‌وا ديموكراسيه‌ت له‌ مه‌ترسيه‌ و پرۆسه‌كه‌ی به‌ره‌و دواوه‌ ده‌چێت. ته‌جروبه‌ی ئه‌و ده‌ساله‌ی رابووردوو سه‌لماندی كه‌ ئيداره‌ی حكومه‌تی تاكه‌ حيزبی – له‌ژێر پارتی بێ وه‌يان يه‌كێتی – ئه‌وا فاشيله‌. له‌ هه‌ردوو حاله‌تدا، كيانی ديكتاتۆری و گه‌نده‌لی و بێ نيزامی و بێ قانونی هاته‌ كايه‌وه‌. بۆيه‌ش دياره‌‌ كه‌ هه‌ردوو حيزب گه‌يشتنه‌ ئه‌و قه‌ناعه‌ته‌ی كه‌ يه‌كگرتنه‌وه‌ی دوو ئيداره‌كه‌ له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موو لايه‌كه‌دايه. شايانی باسيشه‌ كه‌ يه‌كێتی و پارتی سه‌لماندويانه‌ كه‌ له‌ژێر سايه‌ی ديموكراسيدا، و به‌رامبه‌ر مه‌ترسيه‌ ده‌ره‌كيه‌كان، توانای كاركردنیان هه‌يه‌ به‌يه‌كه‌وه‌ بۆ دوارۆژی كورد.

به‌لام ئايا يه‌كێتی تاچی راده‌يه‌ك دوارۆژی خۆی به‌ده‌ سته‌، هه‌تا به‌ دوارۆژی كوردستان راده‌گات؟ ئايا يه‌كێتی ته‌مه‌نی چه‌ند درێژخايه‌ن ده‌بێ ‌ و هه‌تا كه‌ی- به‌و شێوه‌ی ئێستای- وه‌ك رێكخراوێكی يه‌كگرتووی جه‌ماوه‌ری پان و بۆر ده‌مێنی؟ ئايا يه‌كێتی ئۆپۆزيسيونه‌كی كاريگه‌رده‌بێ بۆ حوكمی پارتی؛ وه‌يان يه‌كێتی له‌ ناو قه‌يرانی پاكسازی و چاكسازيه‌كانيدا به‌يه‌كپارچه‌يی رزگاری نابێ و ئينشيقاق چاوه‌رێيه‌تی. ئه‌وه‌ی دوايی ئيحتيمالی زياتره وه‌ك له‌ هی پێشتر.، به‌لام هه‌رچیه‌ك بێ وه‌لامه‌كه‌، دوارۆژی يه‌كێتی په‌يوه‌ندی راسته‌وخۆی هه‌يه‌ به‌وه‌ی كه‌ ئايا كوردستانی سه‌ربه‌خۆ داده‌مه‌زرێ يان نا، وه‌ ئايا رژيمه‌كه‌ی هی تاكه‌ حيزب د‌ه‌بێ يان فره‌ حيزب‌.

دواپه‌يامم‌

من وه‌ك چاودێرێك و دلسۆزێكی دۆزی ره‌وای كورد، وه‌ك كه‌سێك كه‌ ده‌يانساله‌ له‌ بواری لۆبی كردنی نێوده‌وله‌تيه‌وه‌ خه‌ريكی به‌رگری كردنم له‌ مافی ديموكراسی مرۆڤی كورد، به‌ئاواتی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئالای كوردستان و دامه‌زراندنی ده‌وله‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردستان له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی ديموكراسی ده‌ستووری هه‌ميشه‌يی، هه‌ست به‌ خه‌ته‌ری بارودۆخ ده‌كه‌م و ده‌زانم كه‌ هه‌لوه‌شانه‌وه‌ی پارتی وه‌يان يه‌كێتی، ده‌بێته‌ مايه‌ی روخانی لايه‌كی قه‌لاكه‌مان. ئه‌وه‌ش په‌يوه‌ندی راسته‌وخۆی هه‌يه‌ به‌ توانای كورد بۆ به‌ره‌و پێشه‌وه‌ بردنی كاروانی چاره‌ی خۆنووسينمان. بۆيه‌ش، په‌يامم له‌و نووسراوه‌ ئه‌وه‌يه كه‌ ده‌بێ پارتی و يه‌كێتی له‌مسته‌وای مه‌سئوليه‌ته‌وه‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی دوارۆژی كوردستانی ديموكراسی بيربكه‌نه‌وه دوورله‌ به‌رژه‌وه‌ندی ته‌سكی حيزبايه‌تی، وه‌‌‌ زه‌مينه‌يه‌ك بره‌خسێنن بۆ لێدوان و هه‌لسه‌نگاندنی ئه‌و بابه‌ته‌ چاره‌نووسيانه‌. هاوكات، پێويسته‌ كه‌ رۆشنبير و خاوه‌ن قه‌له‌م، شانبه‌شانی كادير و سه‌ركرده‌ی بزوتنه‌وه‌ سياسيه‌كانی كوردستان، به‌ جورئه‌ت و شه‌فافیه‌ت، به‌لام به‌ مه‌سئولانه‌و مه‌وزوعيانه‌، راوبۆچوونی خۆيان له‌و بابه‌ته‌ سه‌ره‌كيانه‌ ده‌رببرن. به‌داخه‌وه‌، سيسته‌می ده‌وله‌تی كوردستان تا ئيمرۆش مه‌لبه‌ندی لێكۆلينه‌وه‌ی ستراتيژی سه‌ربه‌خۆ و هاوچه‌رخی نيه. له‌ جياتيان، مه‌كته‌بی سياسی دوو حيزبی ده‌سه‌لاتداری هه‌يه‌ كه‌ بيركه‌ره‌وه‌ و ياسا دانه‌ر و بريارده‌ر‌ن له‌سه‌ر بابه‌ته‌ چاره‌نووسيه‌كانيش و رێره‌وی حوكم و ده‌سه‌لاتيش. وولات وولاتی هه‌موانه‌ نه‌ك هی دوو حيزب. تا ئه‌و رۆژه‌ی كه‌ سيسته‌می "ژووری بيركردنه‌وه‌و لێكۆلينه‌وه‌ی ستراتيژی و دارژتنی پۆله‌سی وولاتپارێزی" له‌ حكومه‌تی يه‌كگرتوی كوردستانی باشوردا داده‌مه‌زرێ، ده‌بێ مينبه‌ری رۆژنامه‌كان گۆره‌پانی بيركردنه‌وه‌كان بێت. .

Sunday, 18 June 2006

گه‌نده‌ڵی له‌ زانكۆ ماڵكاوليه‌‌

زانكۆ مه‌ڵبه‌ندی په‌روه‌رده‌ی مێشكه‌ و كه‌نده‌ڵی تيايدا ماڵكاوليه‌

ديدارێك له‌گه‌ل پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين

ئاماده‌ كردنی: ئاكۆ ئاكۆيي

ئاسۆ: ژماره‌ (238) يه‌كشه‌ممه‌ 18/6/2006 لاپه‌ڕه 1 و 7

له‌ رۆژی ٢١ی مايس شاندێكی زانكۆكانی كوردستان كه بريتی بوون له‌ سه‌رۆكی زانكۆی دهۆك و سه‌رۆكی زانكۆی كۆيه و ڕاگری كۆليجه‌ جياجياكانی زانكۆی دهۆك و سه‌لاحه‌ددين و كۆيه‌ و پزيشكی هه‌ولێر، گه‌يشتنه‌ شاری (نۆتينگهام) ی به‌ريتانی بۆ به‌شداريكردن له‌ كۆرسێكی راهينان بو مه‌به‌ستی شاره‌زابوون له‌سيسته‌می مۆدێرنی جيهانی. له‌ پال كۆرسه‌كه‌شدا و له‌ سێمينارێكدا، ئه‌و شانده‌ دوازده‌كه‌سيه‌ چاويان به‌ ژماره‌يه‌ك له‌ كوردی ئه‌كاديمی هه‌نده‌ران كه‌وت. له‌ لێدوانێك له‌سه‌ر چاره‌سه‌ری هه‌ندێك له گيروگرفته‌كانی زانكۆكانی كوردستان و زياده‌ زانياری له‌و بوارانه‌وه‌، ئه‌و ديداره‌مان له‌گه‌ل رێكخه‌ر و سه‌رپه‌رشتيكه‌ری كۆرسی راهێنانه‌كه‌ و سێميناره‌كه، پرۆفيسۆر دلاوه‌ر عه‌بدولعه‌زيز عه‌لائه‌دين، سازدا.‌

پرۆفيسۆر دلاوه‌ر، ئايا ئه‌و كۆرسه‌ چۆن هاته‌ كايه‌وه‌ و هه‌ولی ئێوه‌ چی بووه‌ بۆ دابين كردنی؟

ئه‌وه‌ جاری سێيه‌مه‌ كه‌ زانكۆی نۆتينگهام كۆرسی راهينان رێكده‌خات بۆسه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان به‌مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ی كه‌ ئاشنايان بكات له‌ چۆنيه‌تی به‌رێوه‌بردنی زانكۆ‌ مۆديرنه‌كانی جيهانی. بێ گومان، تاكو ئه‌و دوواييه‌، كوردستانی باشوور له‌ ناو قه‌فه‌سێكی عیراقی دواكه‌وتوودا گيری خواردبوو، وه سيسته‌می ئيداره‌كه‌شی له‌سه‌ر هه‌مان رژێم دامه‌زرابوو. بۆيه‌ش زۆربه‌ی موئه‌سسه‌سه‌كانی كوردستان (به‌هی خوێندنی بالاوه‌‌) هه‌تا ئێستا‌ش په‌يره‌وی هه‌مان سيسته‌مه‌ عيراقیه‌ كه‌ونه‌كه ده‌كات‌، كه‌ له‌ مه‌ودای په‌نجا سالی رابووردوودا چی گۆرانگاريه‌كی ئه‌وتۆی به‌سه‌ردا نه‌هاتوه‌. ئه‌و سيسته‌مه‌ش له‌گه‌ل دونيای ئيمرۆ ناگونجێ و رێگره‌ له‌ پێشكه‌وتنی ئاستی ئه‌كاديمی زانكۆكان. خۆشبه‌ختانه‌، له‌وه‌ته‌ی ڕژێمی سه‌ددام روخاوه‌ ده‌زگا ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان شه‌قاوی مه‌زنيان هاويشتوه‌ بۆ به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆ و ئينستيتيوته‌كانی خوێندنی بالا به جيهانی ده‌ره‌وه و له‌زۆر لاوه‌ ده‌رفه‌تی باشيان بۆ هه‌لكه‌وتوه‌.

ئێمه‌ له‌ زووه‌وه‌ هه‌ولمانداوه‌ كه‌ زانكۆكانی كوردستان به‌ هی ده‌ره‌وه‌ ببه‌ستينه‌وه‌ و قوتابيان بهێنينه‌ ده‌ره‌وه‌، جا چی به‌ زه‌ماله‌ بێ يان به‌بێ زه‌ماله‌. له‌ سالانی هه‌شتاكاندا، ئێمه‌ و چه‌ندين كورد و غه‌يره‌ كوردی دلسۆز، كۆمه‌لێكمان دروست كرد به‌ ناوی "كۆمه‌له‌ی زانايان و پزيشكانی كورد". ئه‌و رێكخراوه‌ له‌ لايه‌كه‌وه‌ لۆبی بۆ مافه‌ ديموكراسيه‌كانی كورد د‌ه‌كرد و له‌وبواره‌وه‌ ده‌ستكه‌وتی مێژوويی به‌ده‌ست هێنا. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، يارمه‌تی خوێندكاره‌ په‌ناهه‌نده‌كانی ده‌دا. له‌ سالانی نه‌وه‌ده‌كان، دوای راپه‌رين و رزگاربوونی به‌شێكی كوردستان و دامه‌زرانی زانكۆتازه‌كان، ئه‌وكۆمه‌له‌يه‌ گرنگی زياتری دا به‌ كۆمه‌كی زانكۆكان و قوتابيان. له‌به‌ر زۆری و هه‌مه‌چه‌شنی كاره‌كان، له‌ نێو ئه‌ندامانی كۆمه‌له‌كه‌مان، رێكخراوێكی تايبه‌تمه‌نديمان دروست كرد كه‌ ته‌رخانكرا بۆ پشتگيری و يارمه‌تی ده‌زگاكانی خوێندنی بالا له‌ كوردستان. له‌و رێگه‌يه‌وه‌، به‌ ده‌يان مامۆستای كوردی هه‌نده‌ران و بيانيمان نارده‌وه‌ كوردستان بۆ وانه‌ گوتنه‌وه‌ و تاقی كردنه‌وه‌كان، سه‌دان كتێب و چاپه‌مه‌ني و كۆمپيوته‌ر و ئامرازی تاقيگه‌ی زانستی و پاره‌ی ته‌به‌روعمان نارده‌وه‌. شايانی باسه‌ كه‌ له‌سه‌رده‌می براكوژی ١۹۹٤-١۹۹٨ يشدا، كاری ئه‌و دوو رێكخراوه‌ نه‌وه‌ستا و ناردنه‌وه‌ی يارمه‌تی هه‌ربه‌رده‌وام بوو، سوپاسيش ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ كۆلنه‌دانی چه‌ند دلسۆزێكی وه‌ك دكتۆر فوئاد هه‌ناری و دكتۆر ڕزگارعزيز ئه‌مين و خه‌لكانی تر.

خۆشبه‌ختانه‌، له‌ دوای روخانی ڕژێمی سه‌ددام، بار و وه‌زعی كوردستان ته‌واو گۆرا و هه‌روه‌ك ده‌زانين، ده‌رامه‌ت و توانای هاتووچۆی زانكۆكان و قوتابيان زيادی كردوه‌. به‌وه‌ش، رێگه‌ی يارمه‌تيدانی ئێمه‌ش بۆ زانكۆكان و خوێندكاره‌كان زيادی كردوه‌. يه‌ك له‌باره‌ی خۆمه‌وه‌، له‌ سالی ٢٠٠٤، كه‌وتمه‌ گفتوگۆ له‌گه‌ل ‌ سه‌رۆك و لێپرسراوانی زانكۆی خۆم (نۆتينگهام) بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كۆرسێكی راهێنان بۆ مامۆستاو سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی عيراق دروست بكه‌ين. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌، سه‌رۆكی زانكۆ، چل هه‌زار پاوه‌ندی ته‌رخان كرد بۆ هێنان و راهينانی مێوانه‌كان. واته‌ مه‌سره‌فی هاتوچۆ و هوتێل و خواردن و رێكخستنی كۆرسه‌كه‌ له‌سه‌ر زانكۆی نۆتينگهام بوو. له‌و ده‌وره‌يه‌، هه‌شتيان كورد بوون و له‌ زانكۆيانی سلێمانی و سه‌لاحه‌ددين و دهۆكه‌وه‌ هاتبون. له‌سالی ٢٠٠٥، ديسانه‌وه‌ پاره‌ ته‌رخانكرا بۆ پێكه‌وه‌نانی هه‌مان كۆرس، به‌لام ئه‌وجاره‌يان هه‌موو مێوانه‌كان كوردستانی بوون. مه‌سره‌فی كۆرسه‌كه‌ له‌سه‌ر زانكۆی نۆتينگهام بوو به‌لام هاتوچۆ و هوتێل و خواردن له‌سه‌ر دوو ئيداره‌كه‌ی كوردستان بوو. ئيمسال، به‌ هه‌مانشێوه‌، مه‌سره‌ف‌ به‌ شه‌ريكی بوو و كۆرسه‌كه‌ به‌سه‌ركه‌وتوويي ئه‌نجامدرا.

شايانی باسيشه‌ كه‌وا هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان ده‌رفه‌تێكه‌ بۆ په‌يداكردنی يارمه‌تی له‌ لايه‌ن كوردی هه‌نده‌رانه‌وه‌. بۆيه‌ش، له‌پال‌ كۆرسه‌كه‌ی نۆتينگهام، هه‌موو سالێك سێمينار رێكده‌خه‌ين بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ شاندی زانكۆكانی كوردستان له‌ نزيكه‌وه‌ گفت و گۆ له‌گه‌ل كۆمه‌لگای كوردی به‌ريتانی و ئه‌وروپايي بكه‌ن و په‌يوه‌ندی پيشه‌يی و ئه‌كاديمی به‌يه‌كه‌وه‌ ببه‌ستن. پێويسته‌ بگۆترێ كه‌ خاوه‌ن پيشه‌و ئه‌كاديميه‌ كورده‌كانی هه‌نده‌ران زۆر به‌په‌رۆشه‌وه‌ به‌ره‌وپيری هه‌والی پێشكه‌وتنی كوردستانه‌وه‌ دێن و هه‌رده‌م خه‌مخۆری زانكۆانن.

ئايا پرۆگرامی كۆرسه‌كه‌ بريتی بوو له‌ چی و چۆن سوودی بۆ كوردستان ده‌بێ؟

سوودی ئه‌و كۆرسه‌ هه‌مه‌لايه‌نه‌. له‌لايه‌كه‌وه‌، ده‌بێ سيسته‌می كوردستان بگۆردرێ به‌جۆرێك كه‌ هه‌ماهه‌نگ بێ له‌گه‌ل جيهانی ده‌ره‌وه‌. بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌ش پێويسته‌ كه‌ سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان له‌ نزيكه‌وه‌ شاره‌زای سيسته‌می مۆدێرنی جيهانی ببن. له‌لايه‌كی تره‌وه‌، له‌كاتی په‌يوه‌نديكردن به‌ زانكۆكانی ده‌ره‌وه‌، مامۆستاو به‌رێوه‌به‌رانی ئه‌كاديمی كوردستان پێويسته‌ بزانن كه‌ ئايا ئه‌و زانكۆ پئشكه‌توانه‌ چۆن كار ده‌كه‌ن وچۆن بير ده‌كه‌نه‌وه‌ و چی لايان گرنگه. ئه‌وه‌ ده‌بێته‌ مايه‌ی كار ئاسانی و ئالۆگۆری كاری سوودبه‌خش. به‌لای منه‌وه‌، هه‌تا ئاستی ئه‌و جۆره‌ تێك گه‌يشتنه به‌رزتر بێ،بنه‌مای په‌يوه‌نديه‌ جيهانيه‌كانمان و پلاندانانمان بۆ دوارۆژی مامۆستاو خوێندكاران واقيعيانه‌تر ده‌بێ. ئه‌وانه‌ی كه‌ كۆرسه‌كانيان كردوه‌، باشترين ئامۆژگاريكه‌رن بۆ خوێندكار و مامۆستايانی داهاتوو. ئه‌وه‌ش بێجگه‌ له‌وه‌ی كه‌ ئه‌و جۆره‌ كۆرس و سه‌ردانه‌، زه‌مينه‌ خۆشده‌كات بۆ يه‌كتر ناسين و چاو پێكه‌وتنی راسته‌وخۆی كادير‌ه‌كانمان له‌گه‌ل زانايانی ده‌ره‌وه‌. له‌ كۆرسی سالی رابووردوودا، دوو له‌ مامۆستايانی زانكۆی سه‌لاحه‌ددين (د. نازمی جێگری سه‌رۆكی زانكۆ و د. كافيه‌ی راگری كۆليجی برينپێچی‌)، په‌يوه‌ندی زانستيان په‌يدا كرد و دوای كۆرسه‌كه‌ ديسانه‌وه‌ گه‌رانه‌وه‌ زانكۆی نۆتينگهام و هه‌ريه‌كه‌يان ماوه‌ی سێ مانگ له‌ تاقيگه‌ی پێشكه‌وتوودا كاری زانياريان كرد و ئه‌زموونی تازه‌و به‌رزيان په‌يدا كرد.

واتان بلاو كرده‌وه‌ كه‌ له‌گه‌ل شاندی ئيمسال سه‌رۆكی زانكۆی كه‌ركوك و سلێمانی و چه‌ند راگرێكی كۆليجه‌كانيان بانگ كراون، كه‌چی ئه‌وانه‌ نه‌هاتن، ئه‌وه‌ بۆچی؟

به‌لێ ئه‌وانه‌ بانگ كرابوون ئێمه‌ش به‌ شه‌وقه‌وه‌ چاوه‌نواريان بووين. زنكۆی كه‌ركوك و سلێمانی برياری ناردنی شانده‌كه‌يانيان دابوو و وه‌عده‌ش درابوو كه‌ مه‌سره‌فيان بۆ مسۆگه‌ر بكرێ له‌لايه‌ن ئيداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێره‌وه‌. به‌لام به‌ داخه‌وه‌، موافه‌قه‌ی حكومه‌تی هه‌ردوولا دواخرا (وه‌يان نه‌درا) بۆيه‌ش شاندی ئه‌ودوو زانكۆيه‌ به‌ كۆرسه‌كه‌ رانه‌گه‌يشتن. ئه‌وه‌ش ديارده‌يه‌كی گرنگ به‌رده‌رده‌خات، ئه‌وه‌يش بريتیه له‌ نه‌بوونی سه‌ربه‌خۆيی زانكۆكان‌‌ له‌ برياره‌ ئه‌كاديمی و داراييه‌كان. ئه‌وه‌ش هه‌لبه‌ت رێگرێكه‌‌ له‌ پێشكه‌وتنی زانكۆكان. هه‌لبه‌ت، كه‌موكوری سيسته‌مه‌كه‌ هه‌مه‌لايه‌نه‌يه‌. له‌لايه‌كه‌وه‌، بيرۆكراتيه‌تی وه‌زاره‌ته‌كان كوشنده‌يه‌ و رووه‌و زياديه‌ نه‌وه‌ك كه‌می. ده‌سه‌لاتی وه‌زير زياتره‌ له‌وه‌ی كه‌ پێويستيه‌تی. له‌لايه‌كی تريشه‌وه‌، زانكۆكان ئاليه‌تی لێپرسينه‌وه‌ی دارايي و ئه‌كاديمی و ئيداريان به‌ شێوه‌يه‌كی پته‌و و مۆدێرن دانه‌رێژراوه‌ تاوه‌كو رێگه‌ له‌ به‌ره‌لايی و گه‌نده‌لی بگرێ. به‌و پێيه‌، سيقه‌و دلنيايی په‌يدا نه‌بوه‌ له‌ نێوان وه‌زاره‌ت و زانكۆ و ده‌زگاكانی تر. بۆيه‌ش،كوردستان پێويستی به‌‌ ده‌ستورێكی نوسراوه‌و قانونی خوێندنی بالا هه‌يه‌ كه‌ سه‌رله‌نوێ و به‌ مۆدێرنانه‌ دابرێژرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ په‌يوه‌ندی ئيداری نێوان وه‌زاره‌ت و زانكۆكان رێكبخات، له‌ جياتی ئه‌وه‌ی كه‌ ب‌بێته‌ رێگر له‌ پێشكه‌وتنی زانستی.

ئايا به‌گشتی، زانكۆكانی كوردستان چۆن هه‌لده‌سه‌نگێنی؟

ئێستا له‌ كوردستان به‌لای كه‌مه‌وه‌ شه‌ش زانكۆ هه‌ن (به‌ كه‌ركوكه‌وه‌) كه‌ چواريان له‌دوای راپه‌رين و به‌ ئيراده‌ی سياسی و كۆمه‌لايه‌تی كوردستانه‌وه‌ دروست بوون. له‌داهاتووی نزيكدا ره‌نگه‌ زانكۆی تريش له‌ چه‌ن شارێكی وه‌ك خانه‌قين و سۆران و رانيه‌ش په‌يدا ببن. به‌وه‌ له‌ ماو‌ه‌يه‌كی كورتی قياسيدا، ده‌زگاكانی خوێندنی بالا گه‌يشتنه‌ ئاستێكی چه‌ندايه‌تی وا كه‌ پێداويستی كوردستانيان پر كرديته‌وه‌. له‌ ئاستی چۆنايه‌تيشدا، هه‌نگاوی گرنگ هاويشتراوه‌ و ده‌هاويشترێ. مايه‌ی دلخۆشيه‌ كه‌ له‌جياتی كۆليجێكی پزيشكی، ئێستا له‌ هه‌رێمی كوردستاندا، سێ كۆلێج هه‌ن كه‌ له‌ لايه‌ن زانكۆ و ئۆرگانه‌ نێوده‌وله‌تيه‌كان ئيعتيرافيان پێكراوه‌. پزيشكی تازه‌ ده‌رچووی كۆليجه‌ كوردستانيه‌كان حاليان حالی وولاته‌ پێشكه‌وتوه‌كانه‌وئيعتيراف به‌ شه‌هاده‌كانيان كراوه‌ و يه‌كسه‌ر له‌ كۆرسی ماسته‌ر و دكتۆرا وه‌رده‌گيرێن. ئاشكرايه‌ كه‌ ئاستی زانستی له‌ كوردستان، له‌ زۆر روه‌وه‌ له‌ پێشه‌وه‌ی زانكۆكانی تری عيراقيه‌ و له‌ هه‌ندێك بواريشدا شانبه‌شانی زانكۆكانی وولاته‌كانی دراوسێيه‌‌. قوتابيه‌ ده‌رچوه‌كانی زانكۆكانی كوردستان توانای پێشبركێيان هه‌يه‌ له‌ به‌رامبه‌ر خوێندكاری ئه‌وروپايي. بۆ نموونه‌، ساڵی پاره‌كه‌، سێ خوێندكاری د‌ه‌رچووی زانكۆی دهۆك و دووی ده‌رچووی سلێمانی هاتنه‌ نۆتينگهام بۆ خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆرا. يه‌كێك له‌وانه‌ی ماسته‌ری ده‌خوێند (ده‌رچووی دهۆك) به‌ يه‌كه‌م د‌ه‌رچوو له‌ سه‌ر ده‌وره‌كه‌ی. واته‌ له‌ پێشبركێدا پێشی به‌ريتانی و قوتابيه‌ هه‌مه‌ره‌گه‌زه‌كانی تری گرته‌وه‌. له‌ ده‌رچوه‌كانی سلێمانيش، يه‌كێكيان وا له‌ دكتۆرا سالی يه‌كه‌ميه‌تی ئه‌وی تر سالی دووه‌ميه‌تی، و هه‌ردووكيانيش مايه‌ی سه‌ربلندی ئێمه‌بوونه‌ له‌به‌ر كارچاكی و ئه‌خلاق به‌رزیان. ئيمسال، حه‌وت خوێندكاری ترمان بۆ هاتوون له‌ كوردستانه‌وه‌، سيانيان ده‌رچووی زانكۆی سه‌لاحه‌ددينن،ُ دوو له‌وانه‌ش له‌ يه‌كه‌مه‌كانن و جێگه‌ی شانازيمانن. ڵه‌وه‌ بۆت ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ فێركردن له‌ كوردستان ئاستی به‌رزه‌و قوتابيه‌كانيش‌ سه‌ره‌رای گيروگرفته‌كان تێنووی زانستن. پێويسته‌ ده‌ستخۆشی له‌ مامۆستا و سه‌ركرده‌ ئه‌كاديميه‌كانی كوردستان بكه‌ين بۆ چاندن و هێنانه‌ به‌رهه‌می تۆی زانياری له‌ زانكۆكانی كوردستان.

لێره‌دا د‌ه‌شمه‌وێ كه‌ ئيشاره‌ت بۆ هه‌ندێ كه‌موكوريش بكه‌م كه‌ پێويستی به‌ لێكۆلينه‌وه‌ و چاره‌سه‌ر هه‌يه‌ به‌ زووترين كات.

له‌ زانكۆكانی كوردستان، تا ئيستاش خوێندن له‌سه‌ر مه‌نهه‌جێكی كلاسيكی كۆن ده‌روات و له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی كۆنه‌په‌رستی چه‌رخی رابوردوو داريژراوه‌. ئه‌وه‌ش پێويستی به‌ نوێكردنه‌وه‌ هه‌يه‌ و پرۆسه‌كه‌ش پاره‌ی تێناچی. ته‌نيا پێويستی به‌ رێنيشاندان هه‌يه‌.

سيسته‌می خوێندن (له‌ قوتابخانه‌و زانكۆكاندا) له‌ كوردستان، وه‌ك هی عيراق، بۆ په‌روه‌رده‌ی مێشك ده‌ست نادات. خوێندكار ده‌چێته‌ پۆل بۆ ئه‌وه‌ی گوێ له‌ مامۆستا بگرێ و ووشه‌كانی به‌ده‌قی خۆی بنوسێته‌وه‌ و دووايش بۆ ئيمتيحان ده‌رخی بكات و پاشان له‌بيری بكات. ته‌نانه‌ت له‌ خوێندنی ماسته‌ر و دكتۆراش (كه‌ بۆ لێكۆلينه‌وه‌و ئيختيساس درووستبونه‌) هه‌مان كه‌لتور په‌يره‌وی ده‌كرێ. واته‌، بنه‌مای سيسته‌مه‌كه‌ بۆ تێگه‌يشتن و بيركردنه‌وه‌ و داهينان دروست نه‌كراوه‌. قوتابی و خوێندكار خوێندگاكه‌يان وه‌ك كارگه‌يه‌كی راهێنان به‌كار ده‌هێنن، نه‌وه‌ك بۆ مه‌ركه‌زێكی په‌روه‌رده‌ی مێشك و موئه‌سسه‌سه‌ی گه‌شه‌ پێدانی فيكری و هێنانه‌ به‌رهه‌می سه‌ركرده‌ی پيشه‌يی دوارۆژ.

ديسانه‌‌وه‌، قوتابخانه‌و زانكۆكان به‌شێوه‌ی كارگه‌ ئيداره‌ ده‌كرێن و خوێندكاره‌كان به‌ كۆمه‌ل به‌دوای رۆتين ده‌كه‌ون، له‌جياتی ئه‌وه‌ی كه‌ خوێندنگا بريتی بێ له‌ ده‌وروبه‌رێكی ديناميكی وا كه‌ خوێندكار هه‌رده‌م له‌ جموجۆل و رۆلی ئاكتيڤ و بگره‌و به‌رده‌ی زانستی و رۆشنبيری و كۆمه‌لايه‌تی و كه‌لتوورێ بی. له‌بيرت نه‌چی كه‌ له‌ ته‌مه‌نی سالانی خوێندنی زانكۆدا، لاوان به‌ ته‌فه‌روغ به‌دوای مه‌نهه‌جت ده‌كه‌ون و ئه‌وه‌ش دوا فرسه‌ته‌ كه‌ ميشكی لاوی پێ ئاودبدرێ. له‌دوای ئه‌وه‌، لاو ده‌كه‌وێته‌ به‌ر سه‌رقالی ژيان.

زانكۆكانی كوردستان ده‌بێ‌ ئه‌وله‌ويه‌ت بده‌نه‌‌ خۆبه‌‌ستنه‌وه‌يان به‌ جيهانی زانست و به‌ موئه‌سسه‌سه‌ زانستيه‌كانی ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ش له‌رێگه‌ی گه‌شه‌ پێدانی ئيمكانياتی په‌يوه‌نديكردن و ئالوگۆری ئه‌كادیمی. ده‌وله‌مه‌ند كردنی مالپه‌ری زانكۆكان، دامه‌زراندنی به‌شی په‌يوه‌نديه‌كانی ده‌ره‌وه‌، ته‌عين كردنی خه‌لكی ئينگليزی زان و لێهاتوو بۆ په‌يوه‌نديكرده به‌ دونيای ده‌ره‌وه‌. ئه‌وه‌ يه‌كێكه‌ له‌ گيرو گرفته‌ هه‌ره‌ مه‌زنه‌كانی كوردستان. له‌زۆر لاوه‌ خه‌لكی ده‌ره‌وه‌ تووشی ساردو سڕی بوونه‌ له‌په‌يوه‌ندی كردن له‌به‌ر بێوه‌لامی زانكۆكانی كوردستان ، وه‌يان‌ بێبه‌رده‌وامی په‌يوه‌نديه‌كان. كه‌لتووری وه‌لامدانه‌وه‌ و په‌يوه‌ندی پرۆفێشنه‌لانه‌ لای ئيمه‌ پێويستی به‌ جۆشدان هه‌يه‌.

ئه‌وانه‌و هه‌ندێ لايه‌نی گرنگی تريش كه‌ لای هه‌موان ئاشكرايه‌، بۆ نموونه‌ پێويستی زانكۆكان بۆ ده‌وله‌مه‌ند كردنی په‌رتوكخانه‌كان، به‌شداری له‌ په‌روكخانه‌ی ئه‌له‌كترۆنی، سوود وه‌رگرتن له‌ شۆرشی ئينته‌رنێت بۆ نوێكردنه‌وه‌ی مه‌نهه‌جی خوێندن و لێكۆلينه‌وه‌، هه‌روه‌ها ته‌جهيزی كۆليجه‌كان به‌ ته‌كنه‌لۆجيای نوێ و هی تريش.

ئايا ئه‌و خوێندكارنه‌ی كه‌ باست لێوه‌ كردن چۆن گه‌يشتنه‌ نۆتينگهام ؟

له‌كاتی گفتوگۆكانم له‌گه‌ل سه‌رۆكی زانكۆی نۆتينگهام و سه‌رۆكی به‌شی ده‌ره‌وه‌مان، بريار درا كه‌ سالانه‌ يارمه‌تی تايبه‌ت ته‌رخان بكرێ بۆ يارمه‌تيدانی عيراق و كوردستان. هه‌لبه‌ت له‌رۆژی پێويستی و ته‌نگانه‌دا، ئه‌و جۆره‌ يارمه‌يته‌ جيگه‌ی خۆی ده‌گرێ و زانكۆكانی كوردستان خێری لێ ده‌بينن ، به‌لام له‌ مه‌ودای دووردا، ئومێدی زانكۆی نۆتينگهام ئه‌وه‌يه په‌يوه‌ندی دوولايه‌نه‌ی سوودبه‌خش دروست ببێ و ببێته‌ مايه‌ی قازانجی هه‌موولايه‌ك. زانكۆی نۆتينگهام له‌سالی ٢٠٠۳/٢٠٠٤ دا، نزيكه‌ی دووسه‌د هه‌زار پاوه‌ندی ته‌رخانكرد بو هه‌قی خوێندنی سالانه‌ی قوتابيانی عيراق. ته‌نيا پێنج خوێندكار له‌ كوردستانه‌وه‌ توانيان مه‌رجی زه‌ماله‌كان مسۆگه‌ر بكه‌ن و له‌ كاتی پێويست بگه‌نه‌ نۆتينگهام. به‌رامبه‌ر به‌ يارمه‌تيه‌كانی زانكۆی نۆتينگهام، حكومه‌تی كوردستان دابين كردنی هه‌قی هاتو چۆ و مه‌عاشی قوتابيه‌كانی له‌سه‌ر بوو. ئه‌و ته‌جره‌به‌ زۆر سه‌ركه‌وتوو بوو، بۆيه‌ش، له‌ سالی دوايي ٢٠٠٤/٢٠٠٥ هه‌مان پاره‌ ته‌رخانكرا بۆ خوێندكارانی كوردستان به‌لام به‌و ئيتيفاقه‌ی كه‌ زانكۆی نۆتينگهام نيوه‌ی هه‌قی خوێندنی سالانه‌ بدات. ئه‌و جاره‌ شه‌ش خوێندكار سووديان له‌وه‌ وه‌رگرت و ئێستا له‌ گه‌رمه‌ی خوێندنن له‌ نۆتينگهام. زانكۆی نۆتينگنام ئه‌و عه‌رزه‌ی به‌رده‌وام كردوه‌ بۆ سالی داهاتوو، وه چه‌ندين خوێندكارانی كوردستان وا خه‌ريكی ته‌قديمكردنن.

باشه ئايا حكومه‌تی كوردستان يارمه‌تی هه‌موو خوێندكارێك ده‌دات؟

له‌سه‌ره‌تادا، كێشه‌كێشه‌كی زۆرمان تووش بوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ حكومه‌ته‌كانی كوردستان (ئيداره‌ی سلێمانی و هه‌ولێر) كه‌لتووری زه‌ماله‌ و ناردنه‌ ده‌ره‌وه‌ی خوێندكارانيان لا دروست نه‌بووبوو. بۆيه‌ش، له‌ وه‌جبه‌ی يه‌كه‌م، قوتابيه‌كان كۆرسه‌كانيشيان ته‌واو كردبوو هێشتا پاره‌يان بۆ ته‌رخان نه‌كرابوو. به‌وه‌ش گيروگرفتمان زۆر بوو چونكه‌ ناكری خوێندكار له‌ غوربه‌ت برسی بكرێ و بيری له‌لای خوێندن نه‌مێنی. بۆ وه‌جبه‌ی داهاتوو ئه‌و گير و گرفتانه‌ ده‌بوايه‌ نامابان، به‌لام، به‌ داخه‌وه‌، گيرو گرفتی نوێ تووشی قوتابيان بوه. هه‌ندێكيان له‌ لايه‌ن زانكۆكانيانه‌وه‌ پشتگيريان لێكراوه، واته‌ خوێندكاری زيره‌ك و لێهاتوون،‌ به‌لام له‌ وه‌زاره‌تی خوێندنی بالا وه‌يان له‌ مه‌كته‌بی سه‌رۆكوه‌زيران (هه‌ولێر) داواكانيان ره‌فز كرابوو، و هه‌ندێكيشيان به‌دره‌نگه‌وه‌ مه‌ عاشيان بۆ سه‌رف كرابوو. ئيتر ئه‌و بيرۆكراسيه‌ كوشنده‌يه‌ بوه‌ مايه‌ی ئيحباتی هه‌موو لايه‌ك. خۆشبه‌ختانه‌، هه‌ندێك له‌و قوتابيانه‌ی كه‌ زه‌ماله‌يان نه‌درابويه‌، له‌سه‌ر حيسابی خۆيان و خێزانيان هاتن و وا له‌ نۆتينگهام ده‌خوێنن. هه‌لبه‌ت، مه‌سره‌فی خوێندن له‌ توانای هه‌موو قوتابيه‌كدا نيه‌،، به‌لام خوێندكاری زيره‌ك ئه‌و فرسه‌ته‌ له‌كيسه‌ خۆی نادات و به‌ چرنووكيش بێت، زانست ده‌ستێنی و وه‌ك ئيستيسماره‌ك به‌كاری ده‌هێنی.

ئامۆژگاريت چيه‌ له‌و باره‌يه‌‌وه‌ بۆ حكومه‌تی كوردستان؟

له‌ گوته‌كانی پێشه‌وه‌، ئيشاره‌تم دا به‌ چه‌ندين گۆرانكاری فيكری و مه‌نهه‌جی و ئيداری. لايه‌نێكی تری گرنگ، بابه‌تی په‌روه‌رده‌و راهينانی ستافی زانكۆيه‌. ئه‌وانه‌ پێويستيان به‌ نوێبوونه‌وه‌و راهێنانه‌وه‌ زياتريشه وه‌ك‌ له‌ خوێندكاره‌ تازه‌پێگه‌يشتوه‌كان. بۆيه‌ پشتگرتنيان پێويسته‌ بۆ ئه‌وه‌ی كه‌ كه‌ به‌ دلنيایی و سيقه‌يه‌كی به‌رزه‌وه‌ به‌ره‌نگاری ته‌حه‌ديه‌ نوێيه‌كان ببنه‌وه‌ و له‌به‌رامبه‌ر نه‌وه‌ی تازه خۆيان به‌كه‌متر نه‌زانن.

هه‌تا ده‌كرێ زياتر خوێندكاران بنێرنه‌ ده‌ره‌وه‌، و تۆله‌ی رابووردوو بكه‌نه‌وه‌. له‌سه‌رده‌می سه‌ددام، هه‌تا كوردێك ده‌نێردرايه‌ ده‌ره‌وه‌، سه‌دان خه‌لكی خوارووی عيراق زه‌ماله‌يان پێده‌درا. ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌سه‌ر حيسابی زانكۆی سه‌لاحه‌ددينيش زه‌ماله‌يان ده‌درايه‌، خه‌لكی خوارووی عيراق بوون. هه‌ر بۆيه‌ش، له‌ دوای ڕاپه‌رينی ١۹۹١، له‌مه‌ودای چه‌ند هه‌فته‌يه‌كدا، ته‌واوی زانكۆ و ده‌زگاكانمان به‌تالكران له‌ مامۆستا و پێشره‌وی ئه‌كاديمی (به‌ واتای تفريغ العقول). به‌لام تكام ئه‌وه‌يه‌ كه‌ خوێندكاری لێهاتوو بنێرنه‌ ده‌ره‌وه‌ (به‌بێ واسته‌كاری) و كه‌ ناردنيشيان به‌تێر و ته‌سه‌لی پشتان بگرن، نه‌وه‌ك برسی و بێكه‌سيان بكه‌ن.

داوايه‌كی ترم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌زووترين كات ده‌وره‌ی موره‌ككه‌زی زمانی ئينگليزی بكه‌نه‌وه‌ بۆ قوتابيانی دواناوه‌ندی و گشت پۆله‌كانی كۆليجه‌كانی زانكۆ. به‌بێ زمانی ئينگليزی، پرۆسه‌ی به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆ و مامۆستاكان و قوتابيان به‌ جيهانی پێشكه‌وتوو ئه‌ركێكی قورس ده‌بێ.

ئامۆژگاريم بۆ وه‌زاره‌تی خوێندنی بالا و لێژنه‌ی خوێندنی بالا له‌ په‌رله‌مان ئه‌وه‌يه‌ كه‌ به‌زووترين كات سيسته‌می ماسته‌ر و دكتۆرا له‌ كوردستاندا بگۆرن. سيسته‌می ئێستای كوردستان له‌ سه‌ر بنه‌مايه‌كی دواكه‌وتووی عيراقی كۆندا دامه‌زراوه‌، كه‌ ئيمرۆ كاتی به‌سه‌رچووه‌. له‌ كوردستان، خوێندكارانی ماسته‌رو دكتۆرا زۆر ماندوو ده‌كرێن به‌ خوێندنی ناپێويست و به‌ تاقيكردنه‌وه‌ی بێ سوود. له‌جياتی ئه‌وه‌، پێويسته‌ كات وفرسه‌تی لێكۆلينه‌وه‌يان زياد بكرێ و مه‌شقی زياتريان پێ بكه‌ن له‌ بواری بيركردنه و په‌روه‌رده‌ی مێشك. ده‌بێ ده‌رچووی دكتۆرا داهينه‌ربێ نه‌ك لاساكه‌ره‌وه‌. هه‌تا ده‌كرێ ده‌بێ ژماره‌ی داهينه‌ران زێده‌بكرێ. بێجگه‌ له‌وه‌ش، سيسته‌می به‌رێوه‌بردنی ئيداری و ئه‌كاديمی و دارايی زانكۆكانی كوردستان پێويستی به‌ پێداچوونه‌وه‌ هه‌يه‌، پێويستی به‌ داڕژتنه‌وه‌ی سه‌رله‌نوێ هه‌يه‌ له‌سه‌ر بنه‌مايه‌كی مۆدێرن. له‌په‌رله‌مانه‌وه‌ ده‌بێ چارته‌ر و قانونی مۆدێرنانه‌ بنوسرێته‌وه و له‌ وه‌زاره‌ته‌وه‌ش دابين بكرێ.

پيشنيارێكی ترم ئه‌وه‌يه‌ كه‌ له‌مه‌ودوا هه‌موو خوێندكارێكی دكتۆرا كه‌ له‌ كوردستان ناونوسكراوه‌، بنێردرێته‌ ده‌ره‌وه‌ی وولات بۆ ئه‌وه‌ی به‌لای كه‌مه‌وه‌ سالێكی خوێندنه‌كه‌ی له‌ زانكۆيه‌كی جيهانی به‌سه‌ر ببات. واته‌، خوێندكار له‌ زانكۆيه‌كی كوردستان ناونوس بكرێ، سالێك له‌ده‌ره‌وه‌ مه‌شقی پێبكرێ، له‌كۆتايي خوێندنه‌كه‌ی ئوتروحه‌كه‌ی له‌ كوردستان پێشكه‌ش بكات و له كوردستان ئيمتيحان بكرێ. به‌وه‌، زانكۆكانی كوردستان به‌فه‌خره‌وه‌، شه‌هاده‌ی كوردستانی به‌ مسته‌وای جيهانی ده‌ده‌نه‌ خوێندكار. خوێندكاري‌ش به‌ دلنياييه‌وه‌ سيقه‌ی به‌خۆ ده‌بی له‌وه‌ی كه‌ ئاستی زانستی مه‌شقه‌كه‌ی له‌ هی عيراق و بگره‌ وولاتانی تری دراوسێ به‌رزتر ده‌بێ. شايانی باسيشه‌ كه‌ ئه‌و كاره‌ پاره‌يه‌كی ئه‌وتۆی تێناچێ. بۆ نموونه‌، له‌ ته‌جروبه‌ی خۆمه‌وه‌ قسه‌بكه‌م، يه‌كێك له‌ قوتابيانی كۆليجی پزيشكی دهۆك (كاك ئه‌حمه‌د محه‌مه‌د بامه‌رنی) له‌ زانكۆی دهۆك ناونوسكراوه‌ و بۆ ماوه‌ی سالێك و سێ مانگ له‌تاقيگه‌ی من له‌ نۆتينگهام مه‌شقی كرد و له‌ كۆتايی پاره‌كه‌ گه‌راوه‌ دهۆك و ئوتروحه‌كه‌ی ته‌قديم كردوه‌. له‌مانگی هه‌شتی ئيمساليشدا به‌ ئاماده‌بوونی خۆم و مامۆستايانی تر، به‌رگری له‌ ئوتروحه‌كه‌ی ده‌كات (واته‌ ئيمتيحانی كۆتايی ده‌كرێ).

بۆ مه‌سه‌له‌ی به‌ستنه‌وه‌ی زانكۆكان به‌ده‌ره‌وه‌و خۆنوێكردنه‌وه‌ له‌ گشت بوارێكدا، من به‌ كارێكی باشی ده‌زانم كه‌ حكومه‌تی كوردستان كۆنگره‌يه‌كی ئه‌كاديمی جيهانی ببه‌ستێ، كه‌‌ تايبه‌ت بێ به‌ گه‌شه‌ پێدانی مه‌نهه‌جی خوێندن و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی خوێندن و لێكۆلينه‌وه‌ و په‌يوه‌نديه‌ جيهانيه‌كان.

دوا داوام له‌ سه‌ركرده‌ی كورد ئه‌وه‌يه‌ كه‌ نيزامی قبولی خاس و عبور و واسته‌كاری له‌ سيسته‌می زانكۆت قه‌ده‌غه‌بكرێ، چونكه‌ ئه‌و دياردانه وه‌ك‌ كرمی دارن و سيسته‌م داده‌رزێنن. هه‌روه‌ها سيسته‌می قبولی مه‌ركه‌زيش سه‌رتاپا بگۆرێ. ئه‌وه‌ سيسته‌مێكی كۆنه‌ و له‌ گه‌ل تموحاتی زانكۆكان و خوێندكاراندا ناگونجێ. راسته‌ ئه‌و بابه‌ته‌ تۆزێك ئالۆزه و په‌يوه‌ندی به‌ گۆرانكاری بنه‌ره‌تی هه‌يه‌ له‌ سيسته‌می خوێندن له‌ قوتابخانه‌ی دواناوه‌نديه‌كان و ئه‌وجا زانكۆكان.

باسی قبول خاست كرد، ئايا ئه‌وه‌ ديارده‌يه‌كی تاكه‌ له‌ كوردستان؟

قبولی خاس ديارده‌يه‌كی ناقانونيه‌ كه‌ له‌ وولاتانی دواكه‌وتوودا و له‌ كۆمه‌لگای بێ عورف و قانون په‌ره‌ ده‌ستێنی. له‌ عيراقی كۆندا به‌ده‌گمه‌ن هه‌بوو، و له‌ ژير سه‌ددام سيفه‌تێكی نيمچه‌ ره‌سمی وه‌رگرت، ئه‌گه‌رچی زۆريش وا بلاو نه‌بوو، ته‌نيا بۆ كه‌مايه‌تيه‌كی بچووكی قوتابيان بوو. ديارده‌كه تاراده‌يه‌كيش نه‌فره‌ی لێده‌كرا و لای قوتابيان جۆره‌ شه‌رمێكی پێوه‌ لكابوو. ئه‌وه‌ی كه‌ جێگه‌ی شه‌رمه‌زاريه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌وا له‌ ژێر ده‌سه‌لاتی كورديدا، قبولی خاس بوه‌ته‌ كه‌لتوورێكی دامه‌زراو به‌ راده‌يه‌ك كه‌ ژماره‌ی ئه‌و قوتابيانه‌ی كه‌ به‌ قبولی خاس وه‌رده‌گيرێن له‌ زانكۆكانی كوردستان زۆر زياترن له‌وانه‌ی كه‌ به‌ قبولی مه‌ركه‌زی به‌ هه‌قی خۆيان ده‌گه‌نه‌ زانكۆ. بۆ نموونه‌، له‌ زانكۆی كۆيه‌، زياتر له‌ (٢٦٠٠) خوێندكاری قبولی خاس هه‌يه، به‌رامبه‌ر به كه‌متر له‌ (٧٥٠) خوێندكاری قبولی مه‌ركه‌زی. واته‌ بۆ هه‌ر قوتابيه‌كی چاك، سێ يان چوار خوێندكاری ناموسته‌هه‌ق هه‌يه‌. هه‌مان نيسبه‌ش له‌ گشت زنكۆكانی تری كوردستان هه‌يه‌. بێ گومان، ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌ نيه‌ كه‌ هه‌موو خوێندكاره‌كی قبولی خاس خوێندكاری خراپه‌، نه‌خێر، هه‌ندێكيان زروفيان ناهه‌موار بوه‌ و له‌دوای گه‌يشتنيان به‌ زانكو، خۆيان ماندوو ده‌كه‌ن و به‌زياده‌وه‌ تۆله‌ی دواكه‌وتنی پێشوويان ده‌كه‌نه‌وه. به‌لام، شتێكی چاوه‌نوار لێكراوه‌ كه‌ خوێندكاری قبولی خاس ئاستی زانستی و كه‌فائه‌تی كه‌متره‌ له‌و كه‌سه‌ی كه‌ به‌خۆيه‌وه‌ ماندوه‌. خۆ ئه‌و كه‌سه‌ی كه په‌نا ده‌باته‌ به‌ر گه‌نده‌لی و قۆپيه‌ و واسته‌كاری بۆ په‌رينه‌وه‌ له‌سالێكه‌وه‌ بۆ سالێكی تر، ئه‌وانه‌ زۆربه‌يان خوێندكاری قبوولی خاسن. ده‌بێ له‌بيريشمان نه‌چی كه‌ ئێمه‌ نابی هيچ گله‌ييه‌ك له‌ خوێندكاری قبولی خاس بكه‌ين له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ به‌و رێگه‌يه‌ له‌ زانكۆ وه‌رگيراون، به‌لكو گله‌ييمان له‌و سه‌ركرده‌ ئه‌كاديمی و لێپرسراوانی وه‌زاره‌تی خوێندنی بالايه‌ كه رێگه‌ی قبولی خاسيان دانه‌خستوه‌ و نامه‌ی واسته‌ و واسته‌كاری قه‌بول ده‌كه‌ن. گله‌يی توندتريشمان له‌و وه‌زير وده‌سه‌لاتدار و سه‌ركرده‌ حيزبيانه‌يه‌ كه‌ نامه‌ی واسته‌ ده‌نووسن و ئه‌مر به‌سه‌ر سه‌رۆكی زانكۆكاندا ده‌كه‌ن و ئيحراجيان ده‌كه‌ن بۆ وه‌رگرتنی خوێندكار به‌و رێگه‌ ناشه‌رعيه‌‌. له‌ سێميناره‌كه‌ی نۆتينگهامدا، ئاماده‌بوان به‌گه‌رمی ده‌سخۆشيان له‌ سه‌رۆكی زانكۆی كۆيه‌ ‌كرد بۆ نه‌هێشتنی ديارده‌ی گه‌نده‌لی و قه‌ده‌غه‌كردنی "قبولی خاس" له‌ كۆيه، ئيمه‌ش ئومێده‌وارين كه‌ له‌ زانكۆ و ده‌زگاكانی تری خوێندنی بالا هه‌مان رێگری بكرێ له‌و ديارده‌ ناشارستانيانه‌‌. ‌

بێ گومان، ديارده‌ي قبولی خاس‌ و په‌رينه‌وه (عبور)‌ و ناجيح بوون به‌ واسته‌، هه‌مويان كاری راسته‌وخۆيان هه‌يه‌ له‌سه‌ر ئاستی ئه‌كاديمی زانكۆكان. زانكۆ بۆ ئه‌وه‌ دروستكراوه‌ كه‌ كادير دروست بكات له‌ بواره‌ پيشه‌ييه‌ جياجياكان. ئه‌وانه‌ ده‌بنه‌ كۆره‌گه‌ی به‌رێوه‌بردن و پێشخستنی وولات. مه‌سئوليه‌تی مێژووييان له‌ملداده‌بێ وه‌ك سه‌ركرده‌ی پسپۆريتی له‌ بواره‌ هه‌مه‌چه‌شنه‌كان. جا ئه‌گه‌ر خوێندكار به‌ وه‌سيله‌ی ناشه‌رعی زانكۆ ته‌واو بكات و دواييش مه‌سئوليه‌تی دياريكاردنی چاره‌نووسی ميلله‌تی پێبسپێردرێ، ئايا به‌ چی ئه‌مانه‌تێكه‌وه‌ ئه‌و مه‌سئوليه‌ته‌ هه‌لده‌گرێ. خوێندكاری وا هه‌يه‌ كه‌ ‌ سال له‌دوای سال له‌ پۆلێكه‌وه‌ ده‌په‌رێته‌وه‌ بۆ پۆلێكی تر به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌وامێكی ئه‌وتۆ بكات و له‌ تاقی كردنه‌وه‌كانيش به‌ فرت و فێل ده‌رده‌چێ. پرسياری گرنگ له‌ من و تۆ (بگره‌ له‌ مه‌سئوله‌كان) ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ئايا كێهه‌مان ده‌وێرين به‌ دليناييه‌وه‌ ژيانی خۆمان بخه‌ينه‌ به‌ر ده‌ستی پزيشكێك كه به‌واسته‌ وه‌رگيرابێ و‌ به‌ قۆپيه‌ ناجيح بووبێ. يان، كێ ده‌وێری له‌و خانوه‌دا بژی كه‌ به‌ سه‌رپه‌رشتی ئه‌ندازيارێكی قۆپيه‌چی دروست ‌كرابێ‌. ئايا تۆ په‌روه‌رد‌ه‌و دوارۆژی منداڵه‌كه‌ت ده‌خه‌يه‌ به‌ر ده‌ست ئه‌و مامۆستايه‌ی كه‌خۆی قۆپيه‌چی بێ و به‌واسته‌ ده‌رچووبێ‌؟

پرسيارێكی گرنگی تر ئه‌وه‌يه‌، ئايا زانكۆكانمان ئێستا، له‌دوای پازده‌سال له‌ ڕزگاربوونمان، بوونه‌ته‌ كانگای زانستی پايه‌به‌رز و ئايا بوونه‌ته‌ مه‌نبه‌عی ئاڵو گۆری فيكری و فه‌لسه‌فی و رۆشنبيريی؟ ئايا ده‌وروبه‌رێكی سروشتيمان ره‌خساندوه‌ بۆ په‌روه‌رده‌ی عه‌قل و دۆزينه‌وه‌ی كه‌فائه‌ت و نافوره‌ی داهێنان؟ كه‌ی وه‌لامی ئه‌و پرسيارانه‌ هه‌مووی "به‌لێ" بوو، ئه‌وكاته‌ دلنياتر ده‌بين له‌ مسۆگه‌ركردنی دوارۆژێكی رۆناكتر. به‌لام ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام بين له‌ قه‌ره‌بالغ كردنی زانكۆكان له‌ خوێندكاری قبولی خاس و مامۆستای خراپ و رۆتينی بێكه‌لك، ئه‌وا بروا ناكه‌م وه‌لامی پرسياره‌كه‌ ببته‌ "به‌لێ". به‌رای من وولات به‌ مێشكی داهينه‌ران‌ دروست د‌ه‌كرێ- زانكۆش مه‌لبه‌ندی ‌په‌روه‌رده‌ی مێشكه و گه‌نده‌لی له‌ زانكۆ ده‌بێته‌ مايه‌ی دواكه‌وتن و مالكاولی.

ئايا په‌يامت چيه‌ بۆ لێپرسراوانی حكومه‌ت و زانكۆكانی كوردستان؟

ئه‌وانه‌ی سه‌ره‌وه‌ كه‌ ئيشاره‌تم بۆ كردن، هه‌موويان په‌يامن بۆ حكومه‌ت و زانكۆكانی كوردستان، چونكه‌ ده‌سه‌لات و پێشره‌وی وولات له‌ ده‌ستی ئه‌وانه‌ و خه‌لكانی وه‌ك من و تۆ ته‌نيا رۆلی ئامۆژگاری و پشتگيری ده‌توانن ببينن. په‌يامی ترم بۆ حكومه‌ت ئه‌وه‌يه‌ كه‌ ده‌بێ شۆرشی ئازادی ئه‌كاديمی به‌رپا بكات له‌ كوردستان. حكومه‌ت ده‌بێ ئه‌وله‌ويه‌ت بداته‌ زانكۆكان و سه‌ربه‌خۆيي ئه‌كاديمی و ئيداريان بۆ زامين بكات. يه‌كێك له‌ ده‌رده‌ كوشنده‌كانی سيسته‌می وولاتی ئێمه‌ ئه‌وه‌يه‌ كه‌ جيهازی حيزب و ده‌وله‌ت (له‌ هه‌موو موسته‌وايه‌كه‌وه‌) تێكهه‌لكێشراون و حيزب هه‌رده‌م رێگر بووه له‌ پێشكه‌وتنی زانكۆكان. ئه‌وه‌ش نه‌خۆشيه‌كی شه‌رقئه‌وسه‌تيه‌ و له‌ رژێمی به‌عسه‌وه‌ بۆمان ماوه‌ته‌وه‌. سه‌ير ده‌كه‌ی يه‌كێتی و پارتی، به‌زه‌ق و ئاشكرا، ده‌زگا و باره‌گای حيزبيان له‌ ناو زانكۆكاندا هه‌يه‌و هه‌ريه‌كه‌يان راگرێكی كۆليجێكی كردۆته‌ مه‌سئولی حيزبی (ناوچه‌ی) زانكۆ. ئه‌و مه‌سئوله‌ش وه‌نه‌بێ به‌ نهێنيانه‌ كاری حيزبی خۆی بكات دوور له‌ كاری ئه‌كاديمی و ئيداری، به‌لكو ئه‌وكه‌سه‌ زۆربه‌تواناتره‌ له‌ زۆربه‌ی لێپرسراوه‌كانی تری زانكۆو و ده‌ست له‌ هه‌موو كاروبارێك وه‌رده‌دات و ته‌ده‌خخول ده‌كات له‌ دامه‌زراندن و فه‌سل كردنی فه‌رمانبه‌رو قوتابيانيش. راسته‌ ئه‌و ديارده‌يه‌ جاران له‌ راده‌به‌ده‌ربوو. له‌ سه‌رده‌می ئێستادا، به‌به‌راووردی له‌گه‌ل سالانی‌ نه‌وه‌ده‌كان (به‌تايبه‌تی له‌سه‌رده‌می براكوژی)، رۆلی مه‌سئولی حيزبی كه‌متر بووه‌، به‌لام پێويسته‌ هه‌ر نه‌مينێ. هه‌ر حيزبه‌ی با له‌ ده‌ره‌وه‌ی زانكۆ حيزبايه‌تی بكات. هه‌ر مامۆستايه‌ك يان قوتابيه‌ك ئازاده‌ له‌ حيزبايه‌تی كردن، به‌لام ته‌نزيمكردنيان پێويسته‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی زانكۆ بێ و له‌ رێگه‌ی ناوچه‌و مه‌لبه‌ندی گه‌ڕه‌كه‌كانيانه‌وه‌، نه‌ك له‌ رێگه‌ی سيسته‌می زانكۆدا.

Tuesday, 31 January 2006

Kurdistan academic leaders in Nottingham

21 Kurdistan University leaders visit United Kingdom in May 2006

Professor Dlawer Ala'Aldeen

Course coordinator
Nottingham, UK

Zaninonline.org: January 2006, P96-98

On Sunday, the 21st of May 2006, up to twenty one of Kurdistan's academic leaders will arrive in Nottingham to attend a two week training course on management of modern institutes of higher education. Delegates will include Presidents, Vice Presidents and/or Deans of Colleges from the Universities of Duhok, Salahaddin, Hewlér Medical, Suleimani, Kerkuk and Koya (See table below). This training course is the third of its kind organised by the University of Nottingham for Kurdistan University leaders. The first was in October 2004, attended by 17 Iraqis, including seven from Duhok, Salahaddin and Suleimani Universities (below). The course was very successful and the delegates found it useful and satisfactory. This lead to the second training course held in June 2005 and attended by nine delegates from Duhok, Salahaddin, Suleimani and Koya Universities. Again, the candidates provided encouraging feedback and recommended a re-run for others in Kurdistan in 2006.

This year, the course promises to be even more successful and for the first time it will be attended by almost all the current Presidents of Kurdistan Universities. The course programme consists of lectures, tutorials, visits and meetings with Nottingham's senior academic leaders. Importantly, each delegate will have the opportunity to visit Departments and Colleges of their interest. A major objective of the course is to help Kurdistan's academic leaders establish strong personal links and active channels of communications with their counterparts in UK. Importantly, the course will offer delegates the opportunity to establish networks among Kurds in Diaspora (in UK and elsewhere). Conversely, it provides UK-based professionals the opportunity to offer their support for the reconstruction of Kurdistan's Institutes of Higher Education.

The following are the lists of delegates from Kurdistan Universities for the training courses

2006: Delegates will attend the forthcoming training course from 21st May to 2nd June

Dohuk University
  • Dr. Asmat M. Khalid, President of Dohuk University
  • Dr. Hassan Al-Mezori, Vice- President for Scientific Affairs
  • Dr. Luis C. Bender, Dean of Basic Education.
  • Dr. Khalil Ghazi Hassan, Dean of Admin and Economics
Salahaddin University
  • Dr. Mohammad Sadik, President of Salahaddin University
  • Dr. Kamal Hamad Amin Younis, Dean of Engineering
  • Dr. Sa'ad Suleivany, Dean of Postgraduate studies
  • Dr. Ali Mahmood Jokil, Dean of Languages
  • Dr. Salam H. Taha, Dean of Arts
Hewlér Medical University
  • Dr. Abdul-Rahman Rassul Abdulla, Vice President for Scientific Affairs
  • Dr. Farhad Jalil Khayat, Dean of Medicine
  • Dr. Ja'afar Hamad Qadir, Dean of Dentistry
Suleimani University
  • Dr. Ali Saeed Mohammad, President of Suleimani University
  • Dr. Khasraw A. Ali, Dean of Veterinary Medicine
  • Dr. Dler A. Mohammed, Dean of Languages
Koya University
  • Dr. Khidir Hawrami, President of Koya University
  • Dr. Nazm Hasan Salih, Dean of Information Technology
  • Dr. Ahmed Aras, Dean of the College of Agriculture
Kerkuk University
  • Dr. Hussian H. Omar, President of Kirkuk University
  • Dr. karim N. Khdhir, Dean of Education College
  • Dr. Bahram KH. Mohammad, Dean of the college of Agriculture

2005: Delegates attended the course of 1-10 June

Duhok University
  • Dr. Mohammad salih Zebari, Dean of Arts
  • Dr. Ali Flaih Hessan, Dean of Engineering
  • Prof. Odeat Essi, Dean of Physical Education
Salahaddin University
  • Dr. Nadhum Jalal Ismaiel, Vice-President for Scientific Affairs
  • Dr. Kafia Mawlood Shareef , Dean of Nursing
  • Mrs. Jwan Jalal Sharif, Director of Central Admissions of Kurdistan Region
Suleimani University
  • Dr. Aras Aziz Abdulla, Dean of Medicine
  • Dr. Azad Hama Ahmed, Dean of Technology
Koya University
  • Dr. Ali Mahmood Asad, Dean of Engineering

2004: Delegates attended the course of 3-16 October

Duhok University
  • Dr. Lazgin Abdi Jamil, Dean of Science
  • Dr. Mohammad Ahmad Ramadan, Dean of Law
Salahaddin University
  • Dr. Shamal Mohammed Mochtar, Vice President
  • Dr. Govand Hussien Shrwani, Dean of Science
  • Dr. Kamal Mustafa, Dean of Pharmacy
Suleimani University
  • Dr. Nazer Amin, Vice President
  • Dr. Fereydun Katfan, Deputy Dean of Medicine

Monday, 31 January 2005

Chemical weapons in Kurdistan soil

Long term hazards of chemical weapon agents: Analysis of soil samples from Kurdistan years after exposure to sulphur mustard and nerve agents

Dlawer A.A. Ala'Aldeen

published in Zaninonline
January 2005, P1-10

Division of Microbiology and Infectious Diseases, University Hospital,
Nottingham NG7 2UH, United Kingdom
daa@nottingham.ac.uk

Abstract: Between 1987-1988 vast areas of Southern Kurdistan was subjected to repeated attacks of chemical weapons (CW). Very little is known about the long term fate of the CW agents in the environment and their residual hazard to man and plants. Ten soil samples were collected in farmed areas of Southern (Iraqi) Kurdistan between August and September, 1992 from sites of CW attacks reported in 1987-1988 and six control samples were collected from sites with no history of exposure to CW. The samples were analysed, at the Chemical and Biological Defence Establishment at Porton Down, U.K., for sulphur mustard, nerve agents and any other volatile components using full scanning gas chromatography-mass spectrometry, and for sulphur mustard and its hydrolysis product thiodiglycol using the more sensitive technique of selected ion monitoring. Extracts were also analysed for the hydrolysis products of the nerve agents GB, GD and GF using selected ion monitoring. Although six samples contained traces of the insecticide DDT and/or its decomposition product DDE, no traces of CW agents or their hydrolysis products were detected in the samples. It appears that the wet climatic periods during the winter and spring or other natural environmental conditions have completely hydrolysed the CW agents over the years and, therefore, no residual hazards remained in the soil from farmed areas.

Keywords: chemical weapon, mustard agents, nerve agents, Halabja

Introduction

During the period 1987-1988, Southern (Iraqi) Kurdistan was subjected to repeated attacks of chemical weapons, during Iraqi Government's military operations (Anfals) against the country's Kurdish population [1-3]. Vast areas of Kurdistan were exposed to different combinations of poisonous gases during this period. In March 1988, the famous town of Halabja was attacked with a mixture of both blistering sulphur mustard and organophosphorus nerve gases which killed and injured thousands of civilians. After the chemical weapon attacks until spring, 1991, Kurdish farmers and inhabitants of the countryside of Iraqi Kurdistan were prevented from cultivating their lands or re-inhabiting their villages. After the last Gulf War, most farmers returned to their previously poisoned farms and villages. Some 18 months later, some people complained from ill-growth of plants and a few more from headache and malaise since their return. The farmers and the officials within the Federal Government of Iraqi Kurdistan expressed uncertainty about the long term effects of the previously used poison gases on the well-being of the land, agricultural products and peoples health. Despite extensive use of sulphur mustard in Europe in World War I and other subsequent uses in this century, very little is known about the long term fate of chemical weapon agents in the environment.

This study was conducted to gain further information and to determine the safety of the soil in Kurdistan 4-5 years after exposure to multiple chemical weapon attacks and to obtain reassurance for Kurdish farmers to recommence cultivation and re-inhabiting of the attacked villages and towns. Soil samples were collected from five different locations in Iraqi Kurdistan where chemical attacks were documented and were analysed for traces of chemical weapon agents at the Chemical and Biological Defense Establishment (CEDE) at Porton Down, U.K.

Materials and methods

Sampling

Sampling was performed according to internationally recognised guidelines which were provided, along with sampling and safety equipments, by the CBDE. CBDE standards for handling SIBCA (Sampling and Identification of Biological and Chemical Agents) samples were followed, which required documentation, photographic records and maintenance of an audit trail.

Sixteen soil samples were collected during the period 24 August to 2 September 1992 from areas of Southern Kurdistan and delivered to CBDE on 23 September 1992. Control soil samples were collected on or near agricultural land in the village of Mureba of Aqra town (Kl and K2) and in the town of Zakho (K3-K6). These areas had no history of chemical weapon activity. Samples K7-K12 were collected on or near agricultural land where chemical weapon attacks had been reported in 1987 or 1988. These included the village of Ware of Balisan Valley (samples K7 and K8 collected from the edges of a bomb crater) and the villages of Ja'faran near west of Qaradagh town (samples K8-K12, collected 2-4 m from a bomb crater). Samples K13, K14, K21 and K22 were randomly collected in or near the town of Halabja, away from residential areas (no nearby crater or bomb site was located due to lack of eye-witnesses at the time of collection). Containers labeled K15-K20 contained no samples and returned empty. Details of the sites of collection and copies of the sample log sheets, with eye witness accounts of the associated chemical weapon attacks, were documented (Fig. 1 shows a typical example) and provided to CBDE. Sample wrapping for transportation and labeling upon arrival at CBDE are shown in figures 2 and 3.

Analytical methods

Separate aliquots of each soil sample were extracted with dichloromethane and ethyl acetate respectively. The dichloromethane extracts were analysed by full scanning GC-MS for volatile chemical weapon agents and any other identifiable volatile contaminants. This screen should detect quantities around 1 ug/g of soil extracted. The dichloromehtane extracts were further analysed for sulphur mustard by the more sensitive technique of GC-MS with selected ion monitoring. The ethyl acetate extracts were also analysed by full scanning GC-MS, and, after derivatisation, for thiodiglycol using selected ion monitoring. The derivatised extracts were additionally analysed for methylphosphonic acid, isopropyi mehylphosphonic acid, cyclohexyle metholphosphonic acid and pinacolyl methylphosphonic acid, the hydrolysis products of GB, GD and GF, using selected ion monitoring.

An aliquot of each sample (ca 4 g) was extracted with dichloromethane (5 ml) using ultrasonication for 30 min and stood overnight. The extracts were analysed directly by full scanning GC-MS. The gas chromatograph was fitted with an HP Ultra 2 column, 25 m x 0.2 mm, film thickness 0.33 um; the oven temperature was held at 35 °C for 5 min, programmed from 35 °C to 280 °C at 10 C/min, and held at 280 C for 10 min; splitless injection (1 ul) was used, injector temperature 250 °C; helium was used as carrier gas. A VG Autospec mass spectrometer was employed using electron impact ionisation and scanning the mass range 40-650 amu at 1 scan/s. Selected ion monitoring for sulphur mustard was performed using the same equipment but using a modified temperature programme. Ions monitored were m/z 109, 111, 158, 160 and 162. The method would detect levels of sulphur mustard down to 25 ng present in the total extract.

A second aliquot of each sample (ca 4 g) was extracted with ethyl acetate (5 ml) by tumbling for 30 min in a screw-capped vial. The extracts were analysed directly for volatile components by full scanning capillary GC-MS using a Finnigan 4600 quadrupole mass spectrometer. The GC was fitted with a BPX5 column, 25 m x 0.22 mm, 0.25 um film thickness. The oven temperature was held at 65 °C for 1 min, programmed from 65 °C to 300 °C at 15 °C/min, and held at 300 °C for 2 min. Splitless injection (1 ul) was used, injector temperature 260 °C; helium was used as carrier gas at 15 psi. The mass spectrometer was scanned from 40-500 amu at 1 scan/sec using electron impact ionisation PX5 column, 25 m x 0.22 mm, 0.25 um film thickness. The oven temperature was held at 65 °C for 1 min, programmed from 65 °C to 300 '°C at 15 "C/min, and held at 300 °C for 2 min. Splitless injection (1 ul) was used, injector temperature 260 °C; helium was used as carrier gas at 15 psi. The mass spectrometer was scanned from 40-500 amu at 1 scan/sec using electron impact ionisation.

For the detection of thiodiglycol and the phosphomc acids, a 1 ml aliquot of the extract was concentrated to dryness, dissolved in acetonitrile (80 ul) and derivatised by heating with 20 ul MTBSFA/1% TBDMCS at 60 °C for 1 h. Aliquots (1 ul) were analysed by GC-MS-selected ion monitoring for the t- butyldimethylsilyl derivatives of thiodiglycol, isopropyi methylphosphonic acid, cyclohexyl meholphosphonic acid, pinacolyl methylphosphonic acid and methylphosphonic acid. Chromatographic conditions were as above; ions monitored were m/z 153 (alkyi methylphosphonic acids), 267 (methyl phosphomc acid) and 293 (thiodiglycol).

Results and discussion

Full scanning GC-MS analysis of the dichloromethane and ethyl acetate extracts revealed no traces of sulphur mustard or its hydrolysis product thiodiglycol. No traces of the volatile organophosphorus chemical weapon nerve agents GB, GD, GF, their corresponding hydrolysis products or any other volatile chemical weapon agents were detected in the samples. Extracts from samples K7&, K8, Kl 1 and K12 were devoid of significant volatile contaminants which were not present in the glassware blanks or extracts of control samples. Dicholoromethane extracts from samples K9, K10, K13, K14, K21 and K22 contained traces of a volatile component identified as DDE, [2,2-bis(4-chlorophenyl)-l,l-dichloroethene], a decomposition product of the insecticide DDT [2,2-bis(4-chlorophenyl)-l,l,l-tricholorethane]. DDE was similarly detected in the ethyl acetate extracts from samples K13, K14, K21 and K22. The parent compound DDT, and its ortho, para isomer, were detected at very low levels in dichlbromethane extracts of samples K13 and kl4. Identification was confirmed by comparison with an authentic standard of DDT containing the ortho, para isomer and DDE as impurities. A mass chromoatogram of the ion m/z 235 revealed traces of DDT in the ethyl acetate extracts of samples K14, K21 and K22. No traces of sulphur mustard, thiodiglycol or the nerve agent hydrolysis products were detected in the extracts using selected ion monitoring (Figures 4-8 show typical findings).


The absence of detectable levels of mustard, nerve agents and their hydrolysis products suggest that Southern Kurdistan's wet climatic periods during the winter and spring would almost certainly have resulted in the hydrolysis of any agent originally present and the hydrolysis products are likely to have been leached out of the soil or microbially decomposed in the intervening period. It is possible that the collected samples may have not been representative, however, this is appears unlikely considering the careful selection methods followed. Samples K7-K12 were collected in or within 2-4 m around craters of chemical bombs. Almost all the samples were collected in the presence of a number of eye witnesses many of whom bore scars of injuries inflicted the described occasions. Lipophilic and less reactive organochlorine based pesticides, such as DDT, are much more persistent in the environment; one reason why the organophosphorus pesticides superceded organochlorine pesticides such as DDT was because their residues remained in the soil for much shorter periods.

The results of the analysis of these soil samples show no evidence of any residual hazard in the soil, indicating that four to five years of temperate climatic conditions of Southern Kurdistan and/or other natural environmental protective mechanisms have sufficient hydrolysing effects to rid itself of hazardous poisons. It is known that trees and plants are severely affected by direct exposure to chemical agents and large trees may recover slowly over time. However, continued ill-growth of the small plants or vegetables in some areas of the Kurdish countryside can not be attributed to on-going exposure to trace residual chemical weapons agents or any of their breakdown products. Similarly, the headache and malaise experienced by some farmers may not be related to their exposure to any contaminated soil. This does not rule out the possibility of on-going exposure to residual chemical weapons (particularly sulphur mustard) or its breakdown products that are known to remain active on house paints, metals and other hard objects which are not affected by changing weather [3]. This study was the first to be carried out on farmland soil years after exposure to chemical weapons.

Acknowledgment

I would like to thank Dr Graham Pearson, the Director General of the Chemical and Biological Defense Establishment (CBDE), Porton Down, Salisbury, U.K., Dr Mary French, superintendent of the Chemistry and Documentation Division at CBDE, and Dr Robin Black, a scientist at the latter division, for their kind cooperation and carrying out the full analysis of the soil samples in the CBDE laboratories.

References

  1. Ala'Aldeen DAA (1991) Death Clouds: Saddam Hussein's chemical war against the Kurds.
    http://www.ksma.org/en/articles/article-003/article-003.html
  2. Human Rights Watch (1993). Genocide in Iraq, the Anfal campaign against the Kurds: A Middle East Watch Report. New York, Washington, Los Angeles, London
    (http://www.hrw.org/reports/1993/iraqanfal/#Table%20of).
  3. Webb J (1993) Iraq caught out over nerve gas attack. New Scientist, 01 May, issue 1871.
    (http://www.newscientist.com/article.ns?id=mg13818710.300)
  4. Physicians for human rights (1993). Nerve Gas used in Northern Iraq on Kurds.
    http://www.phrusa.org/research/chemical_weapons/chemiraqgas2.html

For full data and figures, visit zaninonline.org